Гьюрматлу ватанагьли! Табасаран чIал – вари табасаран миллетдин чIал ву: явра, йизра, дугъанра… «Табасарандин нурар» газатдиз макьала дибикIнайи ва жвуван бабан чIалнахъан юкIв убгурайи Левсет Дарчев, увуз аьхю чухсагъул.
Табасаран чIалназ кьюб жюре а, яна ихь улхуб кьюб чIалнакан ибарат ву: халкьдин чIал ва литературайин чIал. Ухьхьан гьарсар касдин бабан чIалниинди, яна гьарсаб гъулан нугъатниинди бикIуз шулдархьухьан, дици гъабхьиш, чIал гъубзидар. Ухьуз литературайин къайдйирин (литературайин нормйирин) чIал ахьуз, ва ихь табасаран миллетдин гьарсар касдиз саб вуйи, къайда-низам айи саб чIал дубхьнура ккунду.
Эгер табасаран чIалнан грамматика ужуди аьгъдарш, литературайин чIалнахъди аьлакьа адарш, чIалнак ктукьуб саринра дюз дар. ЧIал, Ватан, Халкь, Дада – марцци мутмйир ву, низамсузди чIалнак кучиш, гуннагь шулу, чIал ихь рюгь ву. Тапанчийиан уву гъивиш, лакарин шаир АбутIалиб Гъафуровди гъапиганси, вахтну ухьуз тупраан йивуб мумкин ву.
Гьюрматлу Левсет Дарчев! 2020-пи йисан 13-пи мартдиъ «Табасарандин нурар» газатдин 11-пи нумрайиъ чап дапIнайи яв «Табасаранский язык и его перипетии» макьалайиъ «кк» сес гафнан кIулиъ гъабхьиш, мелз кьатI шуб мумкин ву, – бикIурава. Табасаран чIалнаъ «кк» сесналан ккергърайи варждилан зиина гафар учебникариъ, художествойин литературайиъ ишлетмиш дапIна ва агъзрариинди «кк» сес кьялаъ ва аьхириъ ишлетмиш апIурайи гафарра а. Я мелз кьатI гъабхьирра гьамусдизкьан адар. Хъа уву кIуруганси думу гафар «г» сесналан ккергъну дикIури гъахьиш, фукьан литература дигиш дапIну ккунду? Я дуст-кас, ккуккум (кукушка), ккеркквелай (дятел) ва гь. ж. гафар дегьзаманйириан мина табасаранари ишлетмиш апIурайидар ву, гъи дурарикан, уву кIурайиганси, гуккум, геркквелай апIуз шулдар.
Табасаран чIалназ хас вуйи мицдар сесер гизаф а, месела: нефес хътру сесер (кк, пп, тт, цц, чч), лабиал сесер (шв, чв, ччв, чIв ва гь. ж. – 15 сес), абруптивар (пI, кI, тI. чI, цI), кьюжли гьярфар (хъ, хь, кь, къ, гъ ва гь. ж.). Мурар табасаран чIалназ хас вуйи, табасаран чIалнан девлет, табасаран чIалнаътIан адру сесер ву. Ухьу дурар айивалиин рази духьну, дамагъ апIури ккунду.
«КIулин редактор», «кIулин духтир» – гьаму гафарин ибарйир чIалнаъ ишлетмиш апIура; йиз фикриан, дурар ишлетмиш апIувал дюзра ву. Уву бикIурайиганси, «аьхю доктор» кIуру ибарайиз лигухьа, дюзди таржума гъапIган «большой доктор», яна яш айи, аьхю духтир бикIувал дюз шулайинхъа?
Йиз фикриан, уву табасаран чIалнан ишчйирин, аьлимарин яратмишарихъди таниш дарва. Саспидариз Б. Гь.-Къ. Ханмягьмадовдинна К. Т. Шалбузовдин «Табасаран чIалнанна урус чIалнан словарь» ишлетмиш апIуз, дидихъди таниш хьуз мясляаьт вуйиз.
Узкан гиран дарапIувал увкан хаиш вуйиз, амма «Гафнан мяна», «Гизаф мяна хъайи гафар», «Гафнан диш ва илтIибкIу мяна», «Гафнан лексикайин ва грамматикайин мянйир» темйирихъди таниш гъахьнийиш, ужу шуйи.
Гъуларин топонимикайин гьякьнаанра гьациб аьгьвалат ву. Ихь ватанагьли, аьхю тарихчи Мягьямед Ражабович Гьясановдин яратмишарихъди таниш духьну ккунду, дурхну ккунду. Гьарсаб гъулан тарих ахтармиш дарапIди, аьгъдарди, дурар тIублан апIуб дюз дар.
Эгер учвхьан илим жигьатнаан субут апIуз шулуш, бикIай, дарш чIалнак нягьякьди мукудукьанай, аьзиз ватанагьлийир!
«Табасарандин нурар» газатдин машариъ, лабиал сесер гьаз ву, дурар гьаз ишлетмиш апIурачва, кIури, макьалйир дикIурайидарра а. Табасаран чIалнан алфавит, глаголин асул форма глаголин метлебнан формайихъди дигиш апIувал ва жара гьацдар месэлйир гъитIирккурайидар гизаф а.
Саб гъапиб, гьярф ва сес жара дарапIди, лабиал сесер алфавитдиъ гьярфарси тувра – му дюз дар.
Кьюб гъапиб, табасаран чIалнан асул форма (вахт мялум дару форма) жюрбежюр формйириъ ишлетмиш апIура (масдар падежариз дигиш хьувал, кьадар, класс), гьаддиз думу глаголин метлебнан формайихъди дигиш апIуб мясляаьт дапIна – мура дюз дар… Глаголин метлебнан формайизра жюрбежюр формйир а. Месела: бикIуз (тасдикь форма) – дибрикIуз (инкар форма), убккуз (ялгъуз кьадар, къанажагъсуз класс) – урккуз (гизаф кьадар). Марчч убккуз гъабхну. Марччар – урккуз. Тевай: тасдикь`валин вая инкар формйир, кьадар ва класс жигьатнаан. Мурар (тасдикь`вал, инкарвал, кьадар, класс) грамматикайин формйир дарин, дарш…
Гьюрматлу ватанагьлийир, ухьуз айи чIал, диди ккадапIнайи вахтназ гъилигиган, фукьан вушра ужуб дережайихъна дуфна, грамматикайин артмиш`валин терефнаан чIал, тартиб ва сакIал дапIну, къайдайиз дуфна. ЧIалнан нукьсанваларра цIиб дар, амма дурар илим жигьатнаан, чIалназ тясир дарапIди, дюз дапIну, арайиан адагъну ккунду.
Темайихъди аьлакьалуди:
