Думу бунтарин тахсирнакк кьибла терефнан Табасарандин Яракк участокдин начальник Алкьадари Гьясан-Эфендира ккахънийи. Думу Сибирин вартIан читин вилаятдиз алдаънийи. Табасарандин игит мургар ва Гьясан-Эфенди Сибириз алдаъбакан дупнайи халкьдин мелзнан яратмиш апIбариъ гьамци къайд aпIypa:
***
Гъибисиган тамам Кавказ,
Рягьят гьабхьну паччагьдин кIваз.
Ширин мейва гьарсаб йимиш
Паччагьди апIиди дадмиш.
***
Дубхну айи уларин акв,
Аждагьа кичIибхну кьунак.
Учв кьун’ин гъабшиган гъалиб.
Вуза, гъапну, вардин сагьиб.
***
Ханар, беглар, амрар сархуш,
Халкьдиз аьгъя, учву фужар вуш.
Мурар алдаъну Сибириз,
Девлет уч апIинай жибдиз.
***
Халкьдин гужал хлинццариан
Паплар уьчIюгъну дибдиан,
Ничхрарси, хлинццар гьадатIу,
Дердери халкьар адатIу.
***
МучIу гъабхьну дагълариъ акв,
Дердлу юкIварик кабхьну шакв.
Имдад, чара адру уьмур
Йигълан-йигъаз шуз хъюбгъну кур.
***
Лал духьну а рахру жакьвар,
Ерхьурадар ширин мукьмар.
Дердлуди дагълар ишура,
Дердерин ирар ришура.
***
Ккуни бай Сибириъ айи
Риш ишури а дердлуди.
Уьруб, элвен хъабхьри амдар,
Шад мажлисназ гъяри имдар.
***
Бай Сибириъ айи дада,
Алди хажалатнан перда,
ЮкIв кIаруди дусна хулаъ,
Зегьер айиси дердлу кIваъ.
***
Бай Сибириъ айи адаш,
Фикрикан юкIв дарди яваш,
Кьюбиб хилар ккивну шархьликк,
Дусна кьаби хифун гьарикк.
ГЬЯСАН-ЭФЕНДИ
Табасаран халкьдин ариъ,
Илмин чирагъ ади хилиъ,
Дийигънайи аьлим уьмриъ.
Наши ихь Гьясан-Эфенди?
Халкьдиз тувру вяз-насигьят,
Илмин чирагъ ву гьюрият,
Хилиъ айи кас аьдалат,
Наши ихь Гьясан-Эфенди?
Лезгистан гьам Табасаран
АпIурайи илим аднан,
Паччагьди тадагъну ухьгьан,
Наши ихь Гьясан-Эфенди?
Халкьарин дуст, деврин даягъ,
Ягъал гъапIу Шалбуздин дагъ,
Дагъустандин илмин чирагъ,
Наши ихь Гьясан-Эфенди?
Гаф фасигьят, учв дилавар,
Гьарсабдикан тувру хабар,
Гьясратал Аьлдиз барабар,
Наши ихь Гьясан-Эфенди?
Дих aпIypa халкьди дугъаз:
«Кьан апIури ава ву гьаз?
Гьаз гъафундар думу мис-таз?..» –
Наши ихь Гьясан-Эфенди?
Дагълариин дизигна диф,
Хьадан чIижаъ убгъура йиф,
Амдар игит, гъухну, гьяйиф,
Наши ихь Гьясан-Эфенди?
Дигиш гьабхьну дагъларин ранг,
Гъюбгъну халкьдин кIван перда-гьамг,
Залум душман учв ишри тарг,
Наши ихь Гьясан-Эфенди?
Эй, залум кас, пис вуй паччагь!
Яв кIул’инра алда Аллагь.
Амдар, думу гъухну, валлагь,
Наши ихь Гьясан-Эфенди?
Халкьдин гьаму авазйири ватандин дерд, паччагьдин фенд улупура. Закурин аку гележег, бахтавар йигъ, шаду уьмрин мани вуйи ригъ, умудлувал гюзлемиш aпIypa. Гьясан-Эфендийикан вуйи бендари чпин варитIан ужур аьлим, мялим, аьдалатчи, насигьятчи, халкьдин дуст чпихьан гьадахъбан, Сибириз алдаъбан дерин вуйи гьяйифвал ва дердлувал улупура.
Халкьдин азадвалихьна вуйи кьаст я паччагьдин зулмарихьан, я ерли йишван гьюкмин сагьибарихьан дебккуз шули адайи. Гагь мушв’ан, гагь тушв’ан гъудужвурайи халкьдин бунтари гьар фициб-вушра уьмрин саб цIийивал тIалаб апIурайиваликан шагьидвал апIурайи. Бунт гъапIу халкьариина паччагьди гъургъушмин цIа убгъури, гъирмиш ва гъаллаж aпIypи гьахьну. Думу къайда, зулмин къайда, варитIан рягьятуб ва хайирлуб вуди гьисаб апIури гъахьну. Зулмикк ккайи багъди кюкю дарапIруб аьгъдайи.
Думуган паччагьдин зулумкар жаллатIари: «Ватан яракьниинди уьбхруб ву, халкь гъирмажин зулмиинди мютIюгъ апIруб ву!» – кIури, чпин халкьдихьна вуйи рафтар улупури, бюркью теоретикари чиб паччагьдиз ва дугъан вягьши къанунариз вафалуди улупури гъахьну. Дюн’яйин уьмрин тарихну улупури айиганси, писвализ, зулмиз аьхир айиб дар.
Кюре округдин кьибла терефнан Табасарандин Яракк участокдин начальникди ляхин апIурайи Алкьадари Гьясан-Эфенди 1877-пи йисан Табасарандиъ паччагьдиз къаршу вуди гъудубжву халкьдин бунт гъитIибккдарин кIул, яна думу бунтнан иштиракчи вуди гьисаб дапIну, Сибириз алдаънийи. Ав, дугъриданра, думу Табасаран халкьдин ккуни аьлим ва гьюрматлу дуст вуди гъахьну. НитIрихъ ва Дирчва мягьялариъ думу дедрегу гъул, дугъу гъудган дарапIу мист амдайи. Думу дамагъ ктру, варидарик ктикьу, гьюрматлу кас вуди гъахьну. Дугъу, узу гъурху аьлим вуза кIури, халкьдин улихь я фурс, я дамагълу, я аьхю гафар апIурдайи. Салам тувну, жямяаьтдин арайиз гъафиган, дугъу ширин гафниинди, аьлхъру шад машниинди варидихъди хуш-беш апIуйи, жямяаьтдин сагълугъ, хал-хизандин сагълугъ аьхю гьюрматниинди гьерхри шуйи.
Гьясан-Эфенди гъулариан гъулариз гьарган гьяйвниинди лицури гъахьну. Дугъан лизи гьяйван варидариз аьгъюб ва, наънан ккудубчIвишра, аьгъю шлуб вуйи.
Саб ражари гъулхьан гизаф ярхла дару ягъал табликкан лизи гьяйван ккудубчIвнийи. Гъулан жямяаьтдин гимихъ уч духьнайидарин арайиан Рягьманди, чан хил гьяйван гъюрайи терефназди гьачIабккну, гъапи:
– Гьатмагьа, Гьясан гъюра, ахъли йиз мевлюд айиз. Дугъаз йиз мевлюдаз теклиф апIидиза.
– Аьжаб лаппар гъивда, думу увусдарин хулаз хялижвди дуфну, дергну, суфрайихъ дусрур дар. Думу я кавхайин, я маллайин хулаъ дергди, – гъапи Казимди.
Дугъан гафназ жаваб туври, Жамали гъапи:
– Ваъ, Казим, уву дюзди кIури адарва. Думу уву кIуру адмийирикан дар. Дугъаз халкьра аьгъя, халкьдиз думура ужуди аьгъя.
– Дюз ву, дюз ву, Жамал. Му гаф лап кьур’андин кьял’ан гъапунва, – кIури, минди-тинди лицури, Сефер Казимдихьинди гъвалккан гъилигу.
Гимихъ хъайидар, кьюб тереф духьну, гьюжатар апIуз хьюгъю. Адмийирин аьхюну пайну, Жамал дюз ву, кIурайи, бицIину пайну, Казим дюз ву кIури, гьюжатар ярхи гьаши.
Гъулан кючейиан мина гъюрайи Гьяснан улихьна Рягьман гъушу ва, салам гъадабгъну, дугъаз гъапи:
– Эфенди, увуз йиз хулаз теклиф апIураза, ахъли йиз мевлюд айиз.
Гьясан дишла гьяйвнилан элдеу, гьяйван Рягьмандихьна туву, чан хилиъ айи гъирмаж пирпйирин кIулихъан исина кебху. Хъа учв жямяаьтдихьна гъушу. Гьясну гимихъ дуснайидариз шариаьтдикан, аьдалатдикан, къанун-къайдйирикан ва хулан бицIидариз дюз тербия тувбахъди аьлакьалу серенжемарикан метлеблу сюгьбат гъапIну.
КIан-кIул адру завун укIу бушлугънаъ вари жанлу аьлам чахъ тамарзу вуйи, цIиси мани апIурайи ригътIан гъайри фукIа рябкъюрадайи. Дифар микIлу чан гъирмажиинди наанди-вуш гьерчну, дагъларин кьяляхъ саб дерейиъ уржнашул, кIурусиб фикир шуйи. Ав, думу фикир гьякьикьатдиъ дюзра гъабши. Саб арайилан фу рябкъюрвуз, дагъдин ягъал кIакIнахъан, лизи бамбгин таййирси, дифар за хьуз хъюгъю. Ригъра горизонтдиз багахь шулайи. Хябяхъдин сирнар гъюблан-гъюбаз ригъ гьудубчIвру терефназди ярхи шулайи. БицIидар хябяхъдин тамшир апIуз гъулан улихь хьайи раццарихъна уч гъаши. Баяр-шубарин шадлугъари гъяркъдар гьяйран апIуйи.
Ригъ алабхъу, аркбан гъабши. Мистан гъваълан маллайи аркбандин гъудгниз экбер гъиву. Жямяаьт гъудгниз мистаз гъафи. Гъудгнар дапIну ккудукIбалан кьяляхъ, Гьясну малла Гьясратлихьан гьерху:
– Гьясрат, мистаз дяргъюрайидар гизаф айин?
– Ваъ, Эфенди. Ич гъулаъ дин-тIяаьтнахьан гьергнайидар думукьан адар. Мистаз дяргъюрайдар ва чпин хулариъра гъудган дарапIрайдар шубур кас а. Дурари, чпиз гъудган апIинай гъапиган, гаф зарафатназ адапIуру: «Учхъанди гъудгнар нюрхяр урччвру кьутари апIура», – кIуру. Чибра дюз рякъюъ айидар дар: гьитIибкIуб, ляхин дарапIуб, кучIлар, футна ва жара зарарлу ляхнар дурарин уьмрин кесп духьна, – жаваб туву маллайи.
Гьясну, кIул дутIубччвну, аьраб чIалниинди кьур’андин аят дурхну, гьапи:
– Устайи – демирчийи, рукьар дюз апIури, алатар арайиз хуру, хъа тербияйи инсан дюз рякъюз хуру. Рягьман, ахъли яв мевлюдаз гьадму шубур касдизра теклиф апIин, – табшурмиш aпIypy Гьясну.
Рягьмандин мевлюдаз ягъчIвур каскьан гъафнийи. Мевлюд йишван йицIикьюбдизкьан давам гъабхьнийи. Мевлюд ккудубкIбалан кьяляхъ, Гьясан-Эфендийи, гьадмугандиз зат гъудган дарапIу касарихьинди илдицну, гьерху:
– Вари жямяаьтди апIруб гьаз апIури адарчва, гъардшар?
Жаваб Михийи тувру:
– Эфенди, уву сагъ ишри, аьгьвалат гьамциб ву: узуз, узу эйси вуди, йиз абайилан дурубкьнайиб шубуб швтушвин хутIил вузуз. Багъларик, хярарик йиз пай ктариз, юрккгъикк йиц ккадариз, лухдиин хюни алдариз, хулаъ айидар кьаби дадана, хпирна шубур бицIир вуйиз. Узу йиз уьмрикан гьапIрушра аьжуз духьназу. Гьамциб читин уьмриъ айиган, узу Аллагьдиканра ва дугъан диндиканра хъял дапIназа. ГьитIибкIураза – кюлфет уьбхюраза. Гьаму узуси ву имбударра.
Гьясан-Эфендийи варидариз ебхьруси инсандин гъайгъу зигбан гьякьнаан вуйи кьур’андин аят аьраб чIалниинди гъапи ва табасаран чIалниинди ктибту. Хъасин гъулан маллайихьан гьерху:
– Мистан уьмуми ихтиярнан хазнайиъ фукьан девлет айичв?
– Мистан ихтиярнаъ, жямяаьтди багъиш дапIну, гьял гьязурди айидар гьамрар ву: сабпиб, мистаз йицIихьуб гектарин, яна варж швтушвин хутIлар, хярар а; кьюбпиб, къанна хьуб ккудузру хюнйир а; шубубпиб, варжна хьуцIур чарва а; юкьубпиб, кьюдварж вичун, жихрин гьарар айи багъ а; хьубпиб, мистаз хьуцIур арф, ургуб пут йиччв, варж риби дяхин, мух, сурсул ва нюрх а. Дидланра гъайри, гъи мистан аманат хазнайиъ шубудварж манат арсран ва кагъзин пулра гьязурди а.
Маллайи мистан ихтиярнаъ айи девлет ктухбалан кьяляхъ, Эфендийи, гъулан жямяаьтдиз чухсагъул дупну, аьлава гъапIну:
– Мист Аллагьдин хал ву. Думу инсанариз Аллагьди тувнайи ибадатхана ву. Мистан девлет варидин пай кайи ва йитимариз, аьжузариз, саилариз читин вахтна кюмек aпIpy, аьзаб-аьзиятнахьан уьрхру аьхю вуйи кюмек ву. Му кюмек, инсан дарвалиан, аьжузвалиан адагъбан бадали, Аллагьдин амриинди, Мягьямад пайгъамбрин ислам диндин къанундин бинайиинди яратмиш дапIнайи кюмекнан уьмумият ву. Ичв гъулаъ айи гьаму шубур касдиз мистан девлетнакан пай тувбан бадали, узу увуз табшурмиш апIбан буйругънама тувурза.
БУЙРУГЪНАМА
Узу, Кюре округдин Табасарандин кьибла терефнан участокдин начальник Гьясан-Эфендийи Яргъил гъулан мистан малла вуйи Гьясратлиз амур апIураза: исикк улупнайи касибариз мистан девлетнакан гьавайиди кюмек тувуб.
Сабпиб, Михийиз саб гайин хутIил, гьацI гайин хяр, саб хюни, хьуб чарва, саб арф, йицIуб гервенки йиччв, гьарсаб тахиликан хьуб швтушв тахил тувуб.
Кьюбпиб, Мисрийиз ва Манафдизра гьаму улупнайи кьадарнаъди варибдикан барабарди кюмек тувуб.
Табасарандин Яракк участокдин начальник Гьясан-Эфенди Алкьадари.
Яшайишдиз гъапIу кюмекнан гьюрматназ дилигну, гьадму йигълан дурар шуб-ридра мистаз гъюз хъюгъру. Мисрийин ва Манафдин баярра гьулан медресейиз кьабул aпIypy.
«Дагълариъ тIурфан» китабдиан, Мягьячгъала, 2019
Шиклиъ: Гьясан Алкьадари Кавказдин аьлимарин бягьснаъ иштирак хьпан кьяляхъ (Баку, 1907-пи йис.)
https://zoritabasarana.ru/rubriki/gazeta/item/8176-tabasarandi-bunt
