Макьалайин шилнаъди…

 

Улихьнаси «Годекандик» ихь ватанагьли Левсет Дарчевдин «Табасаранский язык и его перипетии» кIуру макьала гъурхунза. Узуз му кас таниш дарувализ дилигну, йиз фикрар газатдик чап апIбанди гъахьунза.

 

Сифтена-сифте узуз кьабул даруб – табасаран чIалнакан ва тарихнакан вуйи макьал-йир урус чIалниинди чап апIувал. Аьхю гьюкуматдиъ бицIи гьюкумат «анклав» айиганси, «Табасарандин нурарик» анклав вуди «Годекан» арайиз гъафну. Сифте узу Табасаран ва Хив районариъ хайлин азербайжнар ва лезгйир яшамиш шулайивализ длиигну, цIийи анклавди му миллетаризра газат урхуз ва иштирак хьуз мумкинвал тувди кIури, фикир апIури гъахьунза. Амма йиз фикрар дюздар гъахьундар. Гьам табасаран чIалнакан, гьамсана ихь тарихнакан вуйи макьалйир гизафси урус чIалниинди вуйи «Годекандик» чап апIура. Му макьалйирин авторариз чпин фикрар багъри чIалниинди албагуз читинди шулайивал гьисаб апIураза. Йиз фикриан, «Годеканди» табасаран чIалнак камк кабхьнайивал тасдикь апIура.

Гьамус Левсет Дарчевдин макьалайикан. Узу цIиб ухдиси «Годекандик» му авторин: «Зигзаги госпремии в области литературы» (26.07.2019) ва «Афганская война была авантюрой» (14.02.2020) макьалйир гъурхунза. Гизаф кьабул гъахьунзуз. Узуз мицир бажаранлу ватанагьли таниш даруваликан пашманра гъахьунза. Хъа, йиз фикриан, мицдар дерин мянайин макьалйир «Дагъправда» газатдик чап дапIну ккундийи. Гьяйифки, мицир аьяндар писателихъди мегьелра таниш дарза.

Сесер «г» ва «кк» табасаран чIалнан диалектариъ айидар ву: бязидари кIура «гундузуз», бязидари – «ккундузуз». Му касди гьерхра: фици бикIуру «шар» – «ккикк», «гикк» вая «ккиг»? Чав жавабра тувра: гьелбетда, «гикк».

Гьюрматлу Левсет! Ихь чIалнаъ «шар» кIуру гаф адар, яна ихь чIалнииндира думу «шар» ву. «Ккикк» вая, уву кIурайиганси, «гикк» бицIи уьл вая бицIи лаваш ву. Дадайи уьлер уржурайиган, бицIи веледди, чаз хямир ча дупну, «ккикк» апIуру. Му гаф ахтармиш апIури, В.М.Загьировдин «Урус чIалнанна табасаран чIалнан словариз» гъилигунза – «шар» кIуру гаф ктар. Урус чIалнан кругдиз ихь чIалниинди «ккикк» пуз хай шул. Словарик урус чIалнан «круг» ихь чIалнииндира «круг» вуди гъибтна – му дюз ляхин ву. Амма скобкйириъ кругдиз – «цIар» кIура. Хъа «цIар» кругдин дарг ву. Мидиз «окружность» кIуру.

Уву кIурава: «Гафнан кIулиъ «г»-йин ерина «кк» бикIувал дюз дар». Ав, бязи гафар, уву кIурайиганси, ичв гъулан нугъатниинди, «г» гьярфниинди ккергъуб мумкин ву. Месела: «пландикк гахъну», «гуру хилар», «гуккум» (жакьв). Хъа багарихьди варж йис шулайи табасаран чIалнан бикIбариъ мици кьабул дапIну адар. Магьа жара гафар, «кк» гьярфниинди ккергъну ккунидар: «никк ккайи жук», «намус гъябкъю инсан ккайихь уларикк», «гатдиз гучI ккапI» ва жарадар. Му гафарик «кк»-йин ерина «г» бикIуз зат хай даршул.

Гъуларин ччвурарикан улхуруш, му ляхин гъи ухькан асиллу дар. Му ляхниз тюрк (азербайжан) чIалну тясир гъапIну. Лап 1960-пи йисаризкьан, агьли дагъустанлуйир алахъиган, тюрк чIалниинди улхури гъахьну. Лап кьаназ Дербентдин базарин чIал азербайжан чIал вуйи. Лезги СтIал Сулейманна лакжви Эфенди Капиев азербайжан чIалниинди улхури гъахьну. Ухьуз аьгъяди ккунду, 1926-пи йисан Буйнакск шагьриъ айи Дагъустандин сабпи техникумди урус чIал тюрк чIалназ гьюдюхну. 1943-пи йисан Азербайжандин глава Багъировдиз вари Дагъустан чпихьинди кпикьуз ккун гъабхьну (лиг «Воспоминания» А.Даниялова, 1991, 130-пи; 251-пи машар).

Гьамци арайиз гъафидар ву ччвурар «Ашага Яракк» ва «Юхари Яракк». Сифте ади гъабхьну саб гъул – Яракк (гъийин Заан Яракк). Гъул яркьу хьуз хъюбгъиган, асина, «Гъуа» кIуру йишваз ктучIвдариз «гъуар» пуз хъюгъну, хъана кьандиси – «Асккан Яракк».

Хив райондиъ лезги ЗахитI гъулан Ричал булагъдин штуз гъира лезгйири – «Ричал-яд», хъа табасаранари «Ричал-шид» кIура. Хъа «яд» урус чIалниниди «агъу» вуйиган, «Ричал-су» пуз хъюгъну. Гьамци, ниризра пуз хъюгъну чай.

ГъуштIил гъул’ан гъябгъюрайи нириз «Мукъу-нир» кIуйи. Нирин гъирагъарихъ «микъин» гьарарин бицIи яркврар хъайи. «Мукъин» кIуру гафнакан арайиз гъафну «мукъу». Гъира фурдгъари ва ляхлаари му нириз «Мукъу-нир» кIура. Му нир «Рапак» сивун (дагъдин) канчIариккан ахмиш шула. «Мукъу-нириз» «Рапак-нир» пуз мясляаьтназ гъафидар 1962-пи йисан ГъуштIил мектебдин директорди лихурайи узуна Хив РК КПСС-дин сарпи секретарь, яраккжви Мирзабег Багъичев вуча.

Гьядиса гьамци гъабхьну: гъуштIларин колхоз Сталиндин ччвурнахъ хъайиб вуди, ччвур дигиш апIуз райкомдин сарпи сек-ретарь гъафну. Багъичевдиз узкан колхоздин председатель апIузра ккун гъабхьну. Хъа узу разивал тувундарза, гьаз гъапиш аспирантурайиъ урхуз гьязурвалар апIурайза. Колхоздиз фициб ччвур тувруш, Багъичевди узхьан гьерхну. Саб дупну гъапунза – Рапак-колхоз. Гьаму дерейизра – Рапак-дере, Мукъу-нириз – Рапак-нир гъапиш, мубарак ляхин шула… Сабпи секретарь лап рази гъахьну. Гъуландарира учуз аьхю чухсагъул гъапну. Урус чIалниинди дикIурайи документарик «Рапак-чай» къайд гъапIну. Хив гъулан асихъ, заан АрхътIариз багахьнади, «Чирагъ-чайдик» кпикьурайи «Рапак-чай», 20 км манзил ккадапIну дубгура.

Гъапишра харжи даршул, гъуштIларин девлет ва берекет вуйи «Рапак-сивун» тярифар апIури, кьюд агъзуркьан цIар айи «КIвар адру сив» кIуру поэма гъибикIунза ва йиз шур’ин «Рапакара» кIуру ччвур иливунза. Му ляхникан фици-вуш аьгъю дубхьну, Рапак-сивун тинди хъайи ХьутI (Фите) гъулан хизандира чпин шураз «Рапакара» ччвур тувну.

Магьа, дуст-кас Левсет, ччвурар арайиз гъюбкан жикъи ихтилат.

Бязи гъуларин ччвурар урус чIалназ илтIикIруганра дигиш шула. Месела, Хив райондин «Гъвандикк» (Гъванжикк) гъулаз «Кандык» (Кандик) кIура. Гьякьниинди дубхьну ккунду «Гандик». Табасаран райондин кьюб чIал апIру «АхьитI» гъулаз «Аркит» кIура. Наънан (фици) гъафнуш «р», узузра аьгъдар.

Ухьуз айи ччвурар – «аьхю гьяким», «гъулан кавха» ва жарадар ишлетмиш апIури амдар. «Мектеб» кIуру гафра дубгура. Райондин меркезарин ва аьхю гъуларин кючйириз ччвурар урус чIалниинди тувра. Вари бикIбарин (документарин) чIал урус чIал вуйиган, жарасира шули адар. Ухьуз ккундушра-ккундаршра, хьуд йис улихьна узу гъапиганси (лиг «Годекан», 14.05.2015, «Языки могут как возникать, так и исчезать»), дюн’я айиганси гъубзиш, 40-50 йислан Дагъустандин бязи чIалар герекди гъузидар. Дугъриданра, гъулариъ пул гъазанмиш апIуз ляхнар адруган, инсанар, гизафси жигьилар, шагьрариз кючмиш шула, жара краяриз ва областариз гъягъюра. Душваъра багъри чIалар герек шули адар. Хив райондин Гъурна мягьялиъ айи 11 гъуларикан (Ляхла, Ургъа, Фурдагъ, Атрик, УртIил, Ккувигъ, Гьяригъ, Кьуликк, Ярагъ, ВертIил, ХурсатIил) Ляхла гъултIан амдар, багарихьди Фурдагъ ва Атрикра гъузидар. Аьхю гъул вуйи Зилдикк имбудар 27 хизан ву. 1970-пи йисари Табасаран райондин мектебариъ 17500 баяр-шубари урхурайи, хъа гьамус 10 агъзуркьан амдар. Магьа йиз далилар, бязи чIалар герекди гъузидар кIурайиган.

Гъира дагъустандин чIалар чIаларихъди ляхин апIурайидариз ва багъри чIалариинди эсерар дикIурайидаризтIан герекди имдар. Шагьрарин хизанарин веледариз багъри чIал гьархра. Шагьрарин мектебариъ киврайи чIаларин факультативари ярхи давам апIидар.

Ихь тарихнакан улхуруш, му кIан ккадру гьюл ву. Аьлимвалихьан ярхла вуйи Гъвандикк гъулан агьали Иса Исаевди «История Табасарана» кIуру китаб (340 маш, 2012-пи йис) дибикIна. Тираж 50 экземпляртIан дарди, гьяйифки, му цIийи китаб (ихь тарих) гизафдариз дябкъну адар. Узу, хилиъ кьалам ади, китаб гъурхунза. Автори зурба зегьмет дизигна. Табасарандин бязи вахтарин география гизаф яркьуди улупна. Табасарандиин улуркьу зулмарикан, гизаф гъулар ккадахьуваликан дибикIна. Хъа бязи, узуз ужуди аьгъю гьядисйирикан гьапIуз-вуш китабдиъ дупнадар. Месела, Москвайин университетдин профессорари дибикIнайи «История Ирана» китабдин хайлин машарик Табасарандикан дибикIна. Хъа «История Табасарана» китабдик му гьядисйир улупну адар. 1869-пи йисандин переписди Табасарандиз (бязи азербайжан, эрмени, лезги гъуларра кади) 140 гъул ва 24258 инсанар («Годекан», 17.06.2016) айивал улупна.

«История Табасарана» китабдин цIийи автори, мумкин ву, жигьилвалин гьевес кади, табасаранар ва табасаран чIал лап завун аьршариз адаура. БикIура: дагъ кIуру гаф табасаран чIалнаан дуфнайиб ву. Дици вуйиган Дагъустан кIуру гафра табасаран чIалнаан вуйин? БикIура: мумкин ву адаш кIуру гафра Адам кIуру гафнакан арайиз дуфнайиб вуди хьуз. Дици вуш адаш кIурайи гъуштIлар Адамдин улматарикан вуди, даха кIурайи, дурарин гъвалахъ хъайи, чювккер фуну улматарикан ву? Мицдар зарафтар китабдик дикIуз хай даршул.

P.S. Узу макьала гьязур апIурайиган, ихь чIалнан кеспичи вуйи Педуниверситетдин доцент Аьшуряли Аьдиловдин «ЧIалнак нягьякьди мукудукьанай!» кIуру макьала гъурхунза («Табасарандин нурар», 20.03.2020). Му аьлимди Левсет Дарчевдиз дикъат жаваб тувра. Хъа узу, филолог ва тарихчи дарди, аьлим-математик вуди, ихь халкьдихьна ва чIалнахьна вуйи гьевескарвал ади, йиз фикрар яркьуди улубанди гъахьунза.