Эвел 3-пи нумрайиъ
Узу Сусана Бабаевайихьна илтIикIу вахтна, думу чан абйир-бабарин кIул’ина гъафи заваликан хъайи-хъайиси ктибтуз рази гъахьнийи, фицики, дугъан гафариинди, Киргизияйиз алдау табасаран хизанарин гьядиса – ихь халкьдин тарихдин пай ву, ва думу гьядисйирин чIиви шагьидар имиди, дурарикан дибикIну ккунду, гъюру наслари инсанарин алчагъ’валикан, жвуву жвув масу тувбан дюшюшарикан кIваълан гьадрархбан ва думу лайикьсуз ляхнар сарун ихь миллетдин арайиъ текрар дархьбан бадали.
«Узу думу гьядисйирикан ктибтурза, хъа сифте гъийин ич аьгьвалатнакан пидиза», – ккебгънийи ихтилат Сусана Юсуфовнайи.
Гъи Сусана чан хизанарихъди Киргизияйин Чуйский областдиъ Карл Марксдин ччвурнахъ хъайи совхоздиъ хайлин табасаран, лезги, агъул кюлфетарихъди сатIиди яшамиш шула. Дурарин аьхюну пай 1930-пи йисари Дагъустандиан Киргизияйиз алдаъдарин наслар ву. Думу гъамлу гьядисйирин чIиви шагьидар сарун имдар, анжагъ гьадрарин худлар ва гудлар. ВаритIан аьхю яшнандар 70 йисаъ айидар ву. Сусана учвра 50 йисандин яшариз дуфна. Думу Хив райондин ГъванцIил гъулан адлу сихлиан вуйи, Киргизияйиъ яшамиш шулайи лезги жвуваз швушвди гъушну. Дурарин хизанра, Сусанайин абайин хизанси, 30-пи йисари Дагъустандиан Киргизияйиз алдаъдарикан ву.
«Аллагьдиз хъял гъафну»
«Думу читин йисари Хив райондиан Киргизияйиз 5 хизан сабхилди алдаънийи, дурар вари мушваъ албагну яшамиш шули гъахьну. Эгер дурарин тарих ктибтуз хъюгъиш, хилар гукIни шулу, хъа уларилан нивгъ рубзуз хъюбгъру, кIулин кушар дичIиргну дийигъуру. Дурарин кIул’ина фу кьадар балйир гъафнуш, дурари фукьан зиллет гъизигнуш, увуз аьгъяйиш… Гьяйиф, адаш рягьматдиз гъушну, хъа йиз вари хъайи-хъайиси кIваин илимдариз… Адашди чпин хизан алдаъруган ва Киргизияйиз вуйи рякъюъ гъахьи гьядисйир ктитруган, жандик мяхъв кубчIвуйиз – язухъ’валиан ва гъурд’ан фукIа дигиш апIуз даршлувалиан!..
Йиз адашдин ихтилатариинди, дугъан адаш, йиз аба Наврузбег, судьяди лихури гъахьну, кIваинди илимдариз – райондиъ вуш, дарш гъулаъ. Адашдин думуган 9 йис яш дубхьнайи, хъа дугъан чи Къисханумдин – 10 ясана 11 йис. Сифте Наврузбег абайиз ва дугъан сарпи хпирикан вуйи бай Исабегаз – думу Зумруд бажийин жилир вуйи [Зумруд Ханмягьямедова – табасаран шаир – Г.М.] – жаза гьадабтIнийи, дурар Урусиятдиз алдаъну, лагерариъ итнийи. Наврузбег аба, яшар аьхюдар вуйивализ лигну, вахт гъабхьиган, деетнийи, хъа Исабег адашдиз лагериъ гюлле гъивнийи. Хъасин Наврузбег абайин, думу гъулаз гъафиган, кулак ву кIури, вари мал-девлет тадабгъуз къарар адабгънийи.
Думу гьядисйир ккергъу вахтна, адашна Къисханум эме, зур гучI гъабхьидар, чпин хуларикк ккайи подвлин раккнарихъ гьитIикIнийи. Абайин мал-девлет тадабгъуз гьяйвнариинди, аьрабйир хьади яракьлу эскрар гъафнийи, ва дурари, хулаъ айиб вари – гъаб-гъажагъ, гюзгйир, халачйир-бархлар, мебель – адабгъну, аьрабйириъ ивнийи. Анжагъ дурар рякъюъ учIвиган, гьациб микI хъивнийи, завариан, мерккра кади, гьациб сел убгъуз хъюбгънийики, аьрабйириъ ивнайи шей’ар – шюшйир, гъабар, гюзгйир ва жара авадлугъар – вари пуч гъахьнийи. Эскрар, дурар вари жилиина гатIахьну, кьяляхъ гъушнийи.
Зиин Аллагь ал. Аллагьдиз йиз абйирин хизандиз гьякьсуз жаза тувуваликан хъял гъафну», – гъапнийи Сусанайи.
Киргизияйиз рякъюъ
«Хъасин жаза туву хизанар вагъунариъ итнийи ва рукьан рякъюъди – октябрь ваз вуйи – Киргизияйиз гъухнийи. Вари хьуб хизан – юкьуб табасаранарин кюлфет ва ГъванцIил гъул’ан саб лезги хизан, йиз жилирин абайин кюлфет…
Узхьан сикинди думу гьядис-йирикан ктибтуз шуладарзухьан. ЮкIв гъагъи шулиз, – гъапнийи Сусанайи. – Адашди ктибтури шуйи, эгер гьадму лезги хизандин кIул Эмирбег дайиш, дурар вари аьхълушнаан ва гаш’валиан йихуйи. Эмирбегаз урус чIал аьгъяйи. Вагъунариъди гъахруган, уьл ипIру вахт улубкьиган, варидариз урус чIалниинди «уьл ипIуз гъачай, багагь йихьай» кIури, хабар туври гъахьну. Ихь ватанагьлийириз урус чIал аьгъдарди хьувализ лигну, дурар хабардарди шуйи, хъа Эмирбегу гьар ражари дурар вари ипIруб гъадабгъуз гьауйи. Бязиган дугъу, кухняйиъ айидарикан тавакъу дапIну, аьхю гъазнин кIан’ан гизаф круди вуйи шурпа хуйи, саспиган исикк дахьну имбу саб-кьюб картуфра кади». [Дупну ккундуки, дагъустандин жюрбежюр миллетарин хайлин вакилар, тарихи литературайиан мялум вуйиси, Киргизияйиз, Казахстандиз алдаъру вахтна рякъюъ, вагъунариъ гаш’валиан, аьхълушнаан гъийихну – М.Г.].
«Эмирбег халу хъади хьувализ лигну, алдау хизанар Киргизияйиъра чIивиди гъузнийи. Дурар дина хъуркьу вахт гизаф гаш’вал айи вахт вуйи. Алдаънайидар саб совхоздиз гъахиган, кьабидариз ва дишагьлийириз эйси хътарди дирчнайи хутIлариъ картфар ктагъуз, гъарпзар уч апIуз ихтияр тувнийи. Уч гъапIу бистнин мейвйир духьну, итIури, гъурабат кьисмат гъабхьидар сабпи йигъари гашун аьжали-ккан ккудучIвнийи. Мушваъра урус чIал аьгъю Эмирбег, кьуларикан дюзмиш дапIнайи гъазмйириъ яшамиш шулайи ватанагьлийир аьзарлу гъахьиган, гагь духтрарихьна илтIикIуйи, иццрудариз лигуз гъач кIури, гагьсан кухняйиз ипIруб хуз гъягъюйи.
Гьаму юкьуб табасаран хизан гьадму лезги жвуван кюмекниинди чIивиди гъузнийи. Адашди гьарган дугъан ччвур аьхю гьюрматниинди кIваин апIуйи, дугъаз думу гизаф багьади вуйи», – баркаллувалин мани гьиссар ачухъди ерхьурайи йиз сюгьбатчийин дихнаъ.
Гъурабатдиъ яшайиш
«Киригизияйиз алдаънайидарин яшайиш сифте вахтари лап читинуб вуйи. Гьаммишан «комендантвалин сяаьт» мялум дапIнайивализ лигну, дурариз ихтияр адарди саб гъул’ан тмуну гъулаз гъягъюз къадагъа дапIнайи, эскрарин буйругънахъ хъпебехъдариз дишла гюлле йивури гъахьну. Дурарихьна вуйи янашмиш’валра лап чIуруб гъабхьну: гьарган кургъри, ужуз гафар кIури, кми-кмиди дурар «халкьдин душмнар» вуйивал кIваин апIуйи.
Мина алдаънайи хьубби хизанарра лап албагну яшамиш шули гъахьну. Сари хал дивруган, вари арфарси алархьну, кюмек тувуйи, дишагьлийири лихурайидариз сатIиди хураг гьязур апIуйи. Хал тикмиш гъапIган, сатIиди гьяк йивуйи, айтIан ляхнар апIуйи.
Думугандин насил гизаф абурлуб, аькьюллуб, аьхюдариз гьюрмат айиб вуйи. Аьхюр гъяркъюбси, жигьилар ликри гъедергуйи… Гъи аргъаж шулайи насил бетер насил ву. Автобусдиъ кьабириз йишвкьан тувуз ккундар», – чан кIван дерд ачмиш гъапIнийи Сусана Юсуфовнайи.
Чвуччвун дерди
«Ватандин Аьхю дяви ккебгъиган, репрессйирикк ккахъу адашдин кьюр гъардаш – Гьяжибег ва Ибрагьим – «гъарахай, Ватан уьбхяй» дупну, сарпидарди фронтдиз, варитIан гъагъи женгар гъягъюрайи йишвариз гьаънийи. Гьяжибег, игитрин аьжалиинди гъакIну кIури, 1942-пи йисан декабрь вазлиъ Наврузбег абайиз кагъаз гъафнийи. Дидиз улихьна Гьяжибегу фронтдиан адашдиз латин гьярфариинди гъидикIу кагъзар гъира амичуз. Сабдик дугъу бикIура: «Зат яваш дарди йивбар гъягъюра. Хьадну фици комбайндихъди иган убгуруш, гьаци мушваъ душмнарин автоматарин гюллйири инсанар ккуршвра. Йиз хилизра зиян гъабхьну», ва кагъзик чан хилин шикилра капIнайи. Фронтдиан гъафи му шубуб мурччвнаан кагъзар урхруган, уларилан чиб-чпиланди нивгъар рузуру…
Хъа Ибрагьим эм 1945-пи йисан май вазлиъ шилра амдарди гъудургну. Адашдин гафариинди, чвйир фронтдиз гъягъруган, думу лап бицIиди имийи, ва дугъу чвйирикан чпин суратар хулаъ гъитуб ккун гъапIнийи. Дугъаз гъардшар лап кIюгъялди вуйи, дурариз йиз адашра кьадарсуз ккундийи. Гьяжибег эмди чан шикил адашдихьна тувнийи. Хъа Ибрагьим эмди гъапнийи: «Ваъ, узу шикил узухьди гъабхурза. Узу сарун кьяляхъ гъюрдарза». Думу гизаф зигьимлу, уьмриъ вари ляхнарикан аьгъю кас вуйи. Адашди гьарган дугъан дердар зигуйи, гизаф вахтна думу агури, суракьнаъ гъахьнийи.
КIваин илмийиз, фици адашди (думу сарун бегьем кьаби духьнайи), гъапнийиш: «Гъидихъундариз йиз гъардаш, гъидихъундариз». Му гафарин кьяляхъ дугъу кьувватсузди ва дердлуди кIул ис гъапIнийи. Дугъан кьаби хиларик гукIнишин кайи, улариан нивгъар гъягъюрайи. Думуган адашдин гьаци язухъ гъабхьнийизки! Дугъаз чан чвйир кьадарсуз ккундийи. Дурар, дюз гъапиш, гизаф албагдар ву, чиб-чпиз варидин кюмек апIрудар…
Дявдин кьяляхъ йиз адаш Киргизияйиъ гъузнийи. Дугъан шубурпи чве, Гьяжи, чан хизандихъди Дербентдиз хътакнийи. Думу 1980-пи йисан кечмиш гъахьну. Адаш дугъ’ин улуркьуз Дагъустандиз гъягъюри шуйи.
Бейдуллагь дашийи [машгьур табасаран аьлим, лингвист Бейдуллагь Ханмягьямедов – Г.М.] ва Зумруд бажийи адашдиз гьарган бикIури, дугъахъди аьлакьйир уьрхюри шуйи. Дагъустандиз гъушиган, адаш дурариз хялижв дархьиди кьяляхъ хътакудайи…», – гъапнийи Сусана Уьмаровайи.
Фамилияйин сир
«Уву узкан ич фамилияйин гьякьнаан гьерхнийва. Дюз ву – ич абйир мина Ханмягьямадов фамилияйиккди гъафнийи. Наврузбег абайи сад йигъан йиз адашдиз гъапнийи: «Юсуф, фамилия гьюдюх. Ва паспортдиъ миллетра гьюдюх, даршиш увура, яв бицIидарра мурари сикинди гъитидар. Йиз кIул’ина гъафиб учвура гьисс дапIну ккундарзуз». Гьамци, учу Уьмароварин фамилия гъадабгънийча, хъа паспортдиъ лезги миллет улупнийча. Мушваъ яшамиш шулайидариз варидариз учу та басаранар, суйлу сихлиан вуйиб аьгъя, учухьна гьюрматниинди янашмиш шулу», – ачмиш гъапIнийи йиз сюгьбатчйи чпин хизандин цIийи фамилияйин сир.
Аьхир гъюру нумрайиъ
Шиклариъ: 1. Наврузбег Ханмягьямадов. 2. Наврузбеган хпир – Сусан Ханмягьямадова. 3. Исабег Ханмягьямадов. 4. Гьяжибег Ханмягьямадов.
Макьалайин аьхир
