Арабир социалин сайтариъ, телевидениейин передачйириъ улупурайиганси, живанари вая жигьилари медениятдин уьмаратар пуч апIбан ва чпин мердимазар ляхнар видеойиз адагъбан гьяракатарин шагьидар шулахьа.
Аргъаж шулайи наслин бязи вакилар мердимазарар гьаз шулаш, дурар фти вая шли медениятдиз аьксиди удучIвуз жалб апIураш, дурарин чIуру кьастар халкьди жазаламиш апIувал дюз вуш, жямяаьтлугъди мердимазарарин медениятдихьна вуйи аьксивализ фициб фикир тувну ккундуш, суалар хьади телефондиан Мягьячгъала шагьриъ ерлешмиш дубхьнайи живанарин ва хизандин месэлйириан файдалу психологияйин Центрин бицIидарин ва жигьиларин психолог, хизандин психологияйин Гьяжи Шамовдин Центрин психолог-терапевт Амина Гъазиевайихьна илтIикIунза.
КIван гьарай
Психологдин гафариинди, жвуван улихь гьабхъуб пуч апIбан кьастар асас вуди живан вахтна фикриз гъюру. Живандин думу вахтна жигьил уьмриз алдабгъуз саб гам ккимидитIан гъубзрадар. Ва, ухьу зиихъ къайд гъапIу мердимазарвал живанди учвтIан аьхюдарин вилаятдиз деебтурайи вая чакан хабар туврайи гьарай ву. Гьаддиз живанари жара касарин мутму чIур апIури ва гизафси инсанар уч шлу йишварихь ухшарсуз ляхнар гъахури шулу. Инсандин хусуси шей’арик дурари гьеле-меле кучри шулдар. Хусуси мутму чIур гъапIну кIури, жарадариз дидкан хабар шулдар. Гьаддиз думу пуч апIбан мяна мердимазарариз рябкъюрадар. Хъа жямяаьтлугъди ишлетмиш апIру гьарсаб мутмуйин вая шейънан кьяляхъ фуж-вуш сар инсан вая тешкилат дийигъна. Мисалназ, жямяаьтлугъ транспорт, мектеб, автобусар дийигъру йишвар, накьвар, культурайин ядиграр мердимазарари чпин пис кьастариъ асас вуди ишлетмиш апIури шулу. Думу ляхнарихъ дурар абйир-бабарихъди саб гаф-чIал дибрихъган, мялимди мектебдиъ дугърисузди «кьюб» дивиган ва гьацдариз ухшар вуйи жара дюшюшариъ хъюгъру.
Мердимазарарин сурат
Аьхю пай дюшюшариъ мердимазарар 13-17 йисан яшнаъ айи живанар вуди шулу. Аьдат вуйиганси, думу ляхнарихъ гьадму яшнан живанар сатIиди уч духьну хъюгъру. Дурарин фикриинди, жямяаьтдиз зарар кайи му ляхнар кIули гъахбан натижайиъ чпин таярин улихь дурарин дережа ва ад за шула. Чпин кьувват, дирбаш’вал, жямяаьтлугъдихьан асиллу дарувал, аьдатарин къайдйирихьна вижнасузвал улупувалиинди думу живанари чпи аьхю гъахьиваликан ва чпин гаф гьисабназ гъадабгъну ккуниваликан кIура.
«Марцци йишвар гьясбикк ккадарзуз!»
Аьдати живанар марцци накьвар вая культурайин ядиграр пуч апIуз гьаз гъягъюра, кIуру суалназ Амина Гъазиевайи гьамциб жаваб тувнийи: «Килисйир, кечмиш гъахьидарин гьюрматназ вуйи ядиграр, накьвар вари жямяаьтлугъдиз гирами йишвар ву. Дурар кацIуз вая чиркин апIуз саризра ихтияр адар. Хъа живанариз, ичв ихтиярар учуз гьясбиккра ккадарчуз пуз, му мумкинвал шула. Гьадму гирами ва марцци йишвар кацIувалиинди дурари чпиина жямяаьтлугъдин фикир жалб апIура. Живанар мердимазар ляхнарихъ хъюгъювали дурарин кIваъ айи хъял, гиранвал, наразивал, кьисас алдабгъуз ккунивал улупура. Мицдар дюшюшариъ сабпи нубатнаъди хизандиз ва хизандиъ айи аьлакьйириз фикир тувну ккунду. Аьхю пай дюшюшариъ му жюрейин хасият живанарихьна вижнасузвал айивали хуру. Кьюбпиб – кинойин гъагъи сягьнйири, компьютерин тамшири, хизандин айитI зулум апIувалар айивали мердимазарвалихъна хуру. Шубубпиб – живан мердимазарвалин рякъюъ чан тай дявикар хасиятнан дустарин арайиъ ахъуб мумкин ву. Ужуб, аьдати хизандиан вуйи живан учвтIан яшнан аьхю баярин гуж апIру ва тясирлу гафарихъ хъпехъуру. Чан «дустарин» улихь учв усалди дярякъбан бадали, живанди дурарин тереф уьбхюз хъюгъру. УчвтIан аьхю дявикар хасиятнан баяриз аьксиди дийигъузра дугъаз гъагъиди ву».
ГьапIну ккунду?
Духтрарин ахтармишари субут апIурайиганси, дявикар хасиятназ швнуб-саб лишан а. Саспиган дициб хасият живандин психикайин сагъ’валихъди аьлакьалу шула. Мицдар дюшюшариъ пишекар духтрарихьна илтIикIну ккунду.
Живанар уьмрин кьиматлу дакьатарихьна жалб апIбан ляхин хизандиъ, мектебдиъ, махлукьатлу дакьатариъ сикин дарди гъабхуради ккунду. Мердимазарвалин ччив живандин бицIи яшнаъ, хизандиъ, хизандин ва багахьлуйирин аьлакьйириъ а, кIури шулу. Эгер думу хизандиъ велед ужуз апIури, думу гьясбикк ккадраъри, багърирси кьабул дарапIри гъахьнуш, абйир-бабар гьаммишан гъалмагъалиъ шулуш, чиб-чпихьна даккнивал, хъял улупуруш, сарнури тмунуриз йивуруш, мицисдар аьдати дару дюшюшарин натижа саб ву – мердимазарвал. Дициб хизандин веледдихьан чан таярихъди вая жямяаьтлугъдихъди саб гаф абгуз шулдар. Абйир-бабари чпин арайиъ айи ва веледарихьна вуйи янашмиш’вал гьюдюхну ккунду. Вахт адрувал себеб вуди аьхю пай абйир-бабари чпин веледариз фикир, вахт, гьиссарин манишин аьдат вуйи къайдайиинди туврадар. Веледарихъди вахт адапIувал, дурарин месэлйириин маракьлу хьувал лап важиблу ву. Веледарихъан жавабдарвал сабпи нубатнаъди абйир-бабари гъабхура. БицIидарин рюгьнан, жандин, психикайин сагъ’валихъан гъайгъушнаъ хьуз дурар буржлу ву.
