Гъи ухьу табасаран ва дагъустан культурайик лайикьлу пай киву, табасаран алфавит яратмиш гъапIу, табасаран литературайин чIалнан бина диву Темирхан Шалбузович Шалбузовдин бабкан духьну варжна къанна хьуд йис хьувал къайд апIурахьа.

 

Темирхан Шалбузовдин вари уьмур халкьдин савадлувал бадали сарф гъабхьиб ву. Табасарандиъ гизафдариз думу ватандин намуслу байси, дугъри ватандашси, ватанперверси кIваинди ами. Халкьдин уьмриз илмин нур гъабхи думу учвра чан рябкъбаъ, къаматнаъ, даркбариъ фициб-вуш марццивалин нур айир вуйи. Кьаби гъахьиганра чан юкь кьяни дархьи, думу лизи йифсиб кIул али касдин ачухъ машнаъ, дикъатлу улариъ дугъан рюгьнан кьувват ва кIваъ айи марцци хиялар рякъюйи. Гьамусдин вари табасаран интеллигенция Т. Шалбузовдин ученикар ву гьапишра, думу гаф кучIал дар. Учу вариди дугъан «Букварь» хилиъ ади урхуз-бикIуз аьгъю гъапIнийча, дугъу дюзмиш гъапIу китабариан табасаран литературайин чIал гъудубгънийча, литературайихъди, илмихъди таниш гъахьнийча. Гьаддиз гъи дугъан улихь кIул ис дапIну, гьарсар савадлу табасаран инсанди дугъаз чухсагъул кIура, думу чан кIваъ уьрхюра.

Темирхан Шалбузович Шалбузов 1895-пи йисан Кюре округдин Хив гъулаъ бабкан гъахьну. Дугъан адаш чан гьялал зегьметниинди хизандиз уьлин кьацI гьазанмиш апIурайи нежбер вуйи. Дугъу илмихъ юкIв хъайи бализ манигъ’вал дарапIди, чахьан шлу кюмек гъапIнийи.

Думу вахтари варитIан машгьур дагъустан аьлимар Ахцегь гъулаъ айи. Темирхан Шалбузовра гьадина гьушнийи.

Хъасин душваъ машгьур аьлим Гьяжи Аьбдурягьман-Эфендийихь урхбалан кьяляхъ, думу Шиназдиъ айи аьлимдихьна гьаънийи. Дидин кьяляхъ Т. Шалбузов Лучекдиз ва жара дагъустан аьлимар айи гъулариз гъягъюри, душвариъра чаз аьгъювалар гъадагъури гъахьнийи. Темирхан Шалбузовди табасаран аьлимарихьра урхури гъахьну. Гурхъарин Зияудин Гьяжи-Юсуфдиз чахьна урхуз гьафи бай гизаф кьабул гъахьнийи, гьаз гъапиш думу зирекур, фуну илимра ухди эзбер шлур ва гизаф зигьимлур вуйи.

Гьамци, Дагъустандиъ айи саки вари аьлимарихь урхури, Т. Шалбузовди дерин аьгъювалар гъадагънийи. 1916-пи йисан дугъу Кюре округдин Куркент гъулаъ медресейиъ дарсар киври зегьмет зигуз хъюгъру. Амма дугъу мушваъ урхурайидариз, аьраб илим улупбалан гъайри, жара илмарианра аьгъювалар туври гъахьну.

1917-пи йисан гъабхьи революция Т. Шалбузовди шадвалиинди къаршуламиш гъапIнийи. Гьамус дугъаз чан аьшкь айи ляхин яркьуди тарабгъуз аьхю мумкинвалар гъахьнийи. Куркентдиъ, Кьасумкентдиъ, Хив, жара табасаран гъулариъ лихурайи вахтна Т.Шалбузовди урхурайидариз математикайиан, грамматикайиан, литературайиан, географияйиан ва астрономияйиан аьгъювалар туври гъахьну.

Думу вахтари Темирхан Шалбузовдихь урхури гьахьидари дугъан дарсарикан аьшкьниинди ктибтуйи. Дугъан дарсар маракьлудар, рягьятди гъавриъ ахърудар вуйи. Мисалназ, йишвна йигъ дигиш хьувалин гьякьнаан ктибтруган, дугъу шам кабхьну, дидлан гергми шар илтIибкIури, гъаврикк ккаъри шуйи, кIур. Урхурайи бицIидариз гьаз гьамци ва фици йигъна йишв дигиш шулаш, чпин улариинди рябкъюйи. Гьелбетда, мицдар аьгъювалар туврайи цIийи мялим хилиъ гьюкум, девлет айи авамариз кьабул шулдайи, ва Т. Шалбузов чав ляхин апIурайи гъул дигиш апIуз мажбур шуйи.

Думу вахтна дугъахъди цIийи ва аьраб илим жигьатнаан гьюжат апIуз шлу кас адайи. Халкьдин арайиъ дугъаз гьюрмат айи, гьарсариз чан велед гьацир аьлим касдихьна урхуз гьауз ккунди шуйи.

1918-пи йисан Темирхан Шал-бузовди Темир-Хан-Шурайиъ цIийиди арццу курсариъ урхуз хъюгъру. Гьадму йисари Дагъустандиъ деникинчйир архьган, дурарихъди дагъустан халкьари гъабхуз хъюгъю женгнаъ Т. Шалбузов активвалиинди иштирак шулу. Думу Таригъули Юзбеговди, Аллагьверди Акимовди душмнарихъди ккебгъу женгаъ учIвнийи.

1920-пи йисари Темирхан Шалбузовди неинки табасаран, хъа гьацира лезги, къумугъ, агъул, азербайжан гъулариъра мектебар тешкил апIбан ляхин гъубхну. Кюре округдин къарарниинди думу сифте Кюре округдин культурайинна мярифатчивалин отделин инструкторди, хъасин кьяляхъна гьадму отделин заведующийди тяйин гъапIнийи.

Темирхан Шалбузов Кюре ва Къяйтагъна Табасаран округариъ савадсузвал терг апIбан ляхнариъ иштирак гъахьну. Кьасумкентдиъ мектебдин директорди лихурайи вахтна, дугъу гьадму гъулаъ мялимар гьязур aпIpy педагогикайин курсар ачмиш гъапIнийи.

1923-пи йисан Темирхан Шалбузов багъри Хив гъулаз гъюру. Душваъра дугъу чав ккебгъу мярифатчивалин ляхин давам апIуз хъюгъну. Дугъан тIалабниинди гьадму йисари Хив цIийи мектеб тикмиш ва лазим вуйи вари алатарихъди тямин гъапIнийи. ЦIийи мектебдиз шадди бицIидар дуфну, дарсар ккергънийи ва мялимар ляхниъ архьнийи. Амма сад йигъан мектебдиз гъафи мялимариз ва урхурайидариз шли-вуш цIийи мектебдиин алапIу мусибат рябкъюру: улдаригъ гъяйи шюшйир гъидирчнайи, партйир, столар дюргънайи.

Думуган Хив бицIи гъул вуйи. Вари гъуландариз, гьадму гьисабнаан Т. Шалбузовдизра, дициб ляхин шли апIуз мумкин вуш, аьгъяйи. Ляхин округдин милицияйи ахтармиш гъапIнийи, тахсиркрар гъидиснийи. Суд гъябгъюрайи вахтна, дидиснайидари чпин тахсир кIул’ина гъадабгъуру, ва дурариз гъагъи жаза тувну ккундийи. Гьаму арайиъ Темирхан Шалбузовди кьюб гаф пуз ихтияр гъадабгъуру. «Тахсир бицIиб дар, – гъапнийи дугъу, – мурар Сибириз гьауб лазим ву. Амма ихь метлеб гьаму гъулаъ савадсузвал терг апIбан ляхин давам апIувал ву. Гъи ухьу мурар алдаъну гьаиш, мушваъ имбу дурарин абйир-бабариз, мирасариз, гъуландариз му кьабул даршул. Аьксина вуди дурариз мялимар душмнарси рякъюр, ляхниз манигъ’валар арайиз гъюр. Дидланра гъайри, му ляхин гъапIдар чпи гьапIраш, дидин бегьемди гъаври адрудар ву. Мурар жарадари алаъдар ву. Гьамус дурар чпин тахсирнан гъавриъ а. Дурари сарун мициб дарапIур», – гъапнийи Т. Шалбузовди ва суддин вакиларикан (суд Мягьячгъалайиан вуйидарикан ибарат вуйи) ижми жаза тутрувуб ккун гъапIнийи. Гьадмуган судьяйи, дугъриданра, му кас халис мялим ву, гъапнийи, кIур. Судди дурариз тувру жаза пучIу гъапIнийи, натижайиъ вари чпин йишв’ин гъузнийи ва мектебдин ляхниз гъуландарира кюмек апIуз хъюгънийи. Гьамдин кьяляхъ Т. Шалбузовдин аваза хъана артухъ гъабхьнийи.

1928-29-пи йисари Ставропольский крайин Прикумск шагьриъ гьадму вахтна бицIи халкьарин мялимарин сабпи съезд гъабхьийи. Дина Дагъустанди орфографияйин делегат вуди Буйнакск райондин Гели гъулаъ мектебдин директорди лихурайи Т. Шалбузов гьаънийи.

Ужур тешкилатчи, халис мялим вуйивал фикирназ гъадабгъну, 1930-пи йисан Т. Шалбузов Табасаран райондин халкьдин образованиейин отделин заведующийди тяйин гъапIнийи. Душваъ дугъу табасаран гъулариъ савадсузвал терг апIбан ляхин аьхириз гъубхнийи. Райондиъ мектебариз хулар адайи, савадсузвал терг апIру идарйир мугъан-тугъан хулаъ лихурайи. Мисалназ, лазим вуйи 28 мектебдин хуларикан дарсар кивуз шлудар шубубтIан дайи. Мектебариз хулар адарди хьпаз лигну, саспи гъулари дарсар гвачIнин сяаьт хьубдиъ ккергъри, мектебар шубуб сменайиъди лихуз мажбур шуйи. Гьаддиз Т. Шалбузовсир тешкилатчи ва чан халкьдихъан юкIв убгру кас мушваъ гьадму вахтна хьувал чарасуз вуйи. Райондиъ мектебар тикмиш апIбан ляхнар гъизгъин гъахьнийи ва, цIиб вахт гъябгъяйизра, гизаф гъулариъ цIийи мектебар арццнийи.

Гьадму сумчIурпи йисари Т. Шалбузов партияйный гъуллугъчйир гьязур aпIpy курсариз гьаъру. Дурар ккудукIну гъафи думу Табасаран РК ВКП(б)-йиз махлукьатлу отделин заведующийди гьаъру. 1930-32-пи йисари Т. Шалбузов Табасаран РК ВКП(б)-йин бюройин вакил вуди гъахьнийи. Ва гьамдиинди дугъан партийный гъуллугъар ккудукIнийи. 1934-пи йисан партия «марцц апIбан» ляхнар гъахруган, шли-вуш дугълан чIуру шикаят бикIбан кьяляхъ, Т. Шалбузов партияйикан ктIуккнийи, фицики дугъаз аьраб илим аьгъяйи, думу маллади гъилихур вуйи, дугъан хпирра маллайин риш вуйи.

СумчIурпи йисари табасаран интеллигенция артмиш апIбан месэла лап учIруди дийибгънайи. Думу ляхин кIулиз адабгъбан бадали, сифте учебникар, мялимар лазим вуйи. 1932-пи йисан Т. Шалбузовди сабпи табасаран «Букварь» яратмиш aпIypy. Ва гьаддихъан мина гъийизкьан табасаран букварар гьадму китабдин бинайнин яратмиш апIурайидар ву.

СумчIурпи йисари Дагъустандиъ Милли культурайин институт ачмиш гъапIубси, Т. Шалбузовдиз дина илмин гъуллугъчиди гъюб теклиф aпIypy. Мушваъ лихурайи вахтна Т. Шалбузовди, табасаран чIалнан грамматика дибдиан ахтармиш дапIну, фонетикайин хусусивалар ачухъ гъапIнийи ва натижайиъ вардиз табасаран чIал кIул’инди вуйи табасаран халкьдин чIал вуйивал усбат гъапIнийи. Ва гьадмуган табасаран чIалниинди вуйи учебникар чапдиан адагъуз хъюгънийи.

Дупну ккундуки, Т. Шалбузовдиз думу ляхниъ машгьур лингвистари – академик И.И. Мещаниновди, профессор А. Генкойи, профессор Л.И. Жирковди – аьхю кюмек гъапIнийи. Дидланра гъайри, думу вахтна Т. Шалбузов саб жерге дагъустан аьлимарихъдира таниш вуйи. А. Алкьадарский, Гь. Гьяжибегов, С. Аьбдуллаев, С. Гьяжиев, М. Гьяжиев, Г. Муркелинский, Р. Мягьямедов, М-С. Сяидов, А. Мягьямадов, У. Мейланова дугъаз илмин бягьсариъ, сессийриъ кми-кмиди алахъуйи, дугъу дурарихъди чIалнан гьякьнаан сюгьбатарра гъахуйи.

1934-35-пи йисари Темирхан Шалбузов Ростовдиъ аспирантурайиъ урхури гъахьну.

Ватандин Аьхю дяви ккебгъу вахтна, Т. Шалбузовра фронтдиз гъягъюз чалишмиш гъахьнийи. Амма дугъу далуйиъ гъабхурайи ляхин ватандиз гизаф кьиматлу вуйивал фикирназ гъадабгъну, аьлимдиз дявдиз гъягъюз ихтияр туврадайи. 1944-пи йисан, гьеле дяви ккудубкIну адру вахтна, Т. Шалбузовдиз партияйин Дагъустандин обкомдиз дих гъапIнийи. Мушваъ, табасаран чIалниинди учебникар адагъбан ляхин ккебгъбан бадали, «Дагъучпедгиз» чапханайиз табасаран чIалнан редакторди гъарах, гъапнийи. Душваъ Т. Шалбузов пенсияйиз гъягъяйизкьан лихури гъузнийи. Дугъу неинки сабпи табасаран грамматикайин, литературайин учебникар яратмиш гъапIнийи, хъа гьацира арифметика, география, ботаника учебникар табасаран чIалназ илтIикIури, чапдиз гьязур апIуйи.

Темирхан Шалбузовди, халкьдин образование бадали чав гизаф ляхин апIбахъди сабси, чан кьяляхъди думу давам апIрударра гьязур гъапIну. Дурарин арайиъ Бабаев Азим, Идрисов Къафлан, Гьяжиев Гьяжиагъа, Къазиев Рамазан, Мигьрялиев Кьасум, Мягьямадов Мягьямад ва жарадар айи.

Табасаран литературайин вакилар вуйи А. Жяфаровра, М. Шамхаловра, Б. Митаровра, А. Везировра, М. Митаровра дугъахь гъурхдар ву.

Т.Шалбузовдин ученикариан мектебариъ дарсар кивра, вузариъ лекцийир урхура, дугъу гьязур гъапIу аьлимари диссертацийир дикIура ва табасаран чIал артмиш апIура.

Т. Шалбузов сабпи ражари табасаран чIалниинди шиърар гъидикIу шаирра ву. Дугъан «БицIи Мазан», «Марччлихъан» гъира чап aпIypa.

1932-пи йисан сабпи табасаран газат «Уьру Табасаран» чапдиз гьязур апIбаъра Т. Шалбузовди кIулин роль гъубхну. 1960-пи йисари табасаран чIалниинди дишагьлийириз вуйи журнал чапдиан удубчIвувалра дугъан ччвурнахъди аьлакьалу ву.

Т. Шалбузов гьарсар касдин кIваз хуш шлу инсан вуйи. Дугъу инсандиз кьимат, дугъан жибдиъ айи пулиз лигну вая дугъан гъуллугъназ лигну, тувурдайи, дугъаз марцци рюгьна, кIваъ ужудар ниятар айи инсанар ярхлаан гъяркъюбси аьгъю шуйи ва думу гъацдар касарихьди хьуз чалишмиш шлур вуйи.

Темирхан Шалбузов ихь арайиан душну 42 йис тамам гъабхьну. Амма гъира дугъу ккергъу ляхнар давам ва артмиш шула.

Гъийин уьмрин читин шартIариъ гьацдар гизаф касар чарасуз лазим ву. Думу табасаран культурайиъ дагъсир вуйи. Гьаддиз дугъан фамилияра Дагъустандин варитIан ягъли Шалбуздагъдихъан гъадабгънайиб вушул.