Зубайдат Шябанова
Вари халкьарин яшлу касарин йигъ, аьдат вуди, гьар йисан 1-пи октябриъ къайд апIури шулу. Думу йигъ тяйин гъапIхъанмина цци 33 йис шула. Му йигъаз учу «Табасарндин нурар» газатдиъ ихь ватанагьлийири яшлуйирин уьмрикан ва дуланажагъдикан тялукь макьалйир гьязур дапIну туври шулча. Гьаму нумрайин машариъра ихь агьли швнур-сар касдихъди таниш хьуз мумкинвал ачвуз.

 

Хив райондин Гъвандикк гъул’ан вуйи Гьясанова Угълан Мирзабеговнайин яшар паспортдиинди 103 йис ву. Думу 1920-пи йисан Хив райондин Ккувигъ гъулаъ бабкан гъахьну. Улихьнаси Угълан бабахьна хялижвди Хив райондин администрацияйин, райондин культурайин отделин кIулиъ айидар уьлкейин Президентдихьан тебрикнан кагъаз ва пешкешар хьади гъафнийи. Гьаму кьандиси, гъулаз гъушур, узура дугъахьна хялишди гъушнийза.
Угълан баб ялгъузди яшамиш шула. Дугъан жилир Рамазан халу рягьматдиз душну, хайлин йисар ву. Узу дурарин хулан раккарик кучган, раккар арццру кас адайи. Угълан баб бистнариъ ашул кIури, хуларин улихь хьайи бистнин жалан абццза. Мушваъ гьадмукьан марцциди вуйи, хъайивал дапIну, хайлин мейвйирин лакарра айи. Памадрар, арфанйир, иставут саб терефназди, картфар, кьутIар, келем, чугъундур – тмуну терефназди, хъа дурарин арайиъ ва зиихънаси нимкъар кивнайи. Нимкъар саб-кьюбра камдайи, хъа памадраринна арфанйирин лакариин али аьхю бегьерну улар шад апIуйи. 100 йистIан артухъ яш айи бабу гьамциб хъайивал ади бистан уьбхюрайивалиин мюгьтал гъахьнийзу. Гьаргъян уьру вич гъюдубтIну, Угълан баб агури, гъуншйирихьна гъушза. Аьхирки баб гъидихъунзуз.

«Мягьячгъалайиан йиз хтул Фазина дуфна. Гьадгъу накь чан швушвакна, ччилан йиккухъ тямягь дубхьнайиз кIурайган, гъеебхьунзуз. Кюрпе ччил масу гъадабгъну, йиз гъуншдин балихьди убккуз гъитунза. Гьадму чарва алдабхъайиз гъуншйирихъди деъназа, баб», – гъапи Угълан бабу узуз.
Угълан Гьясанова хайлин тарихи гьядисйирин шагьид ву. Думу дявдин ва дявдин кьяляхъ гъагъи йисарин уьмур эдеблуди хъапIу, далу терефнан зегьметкеш, дявдин ветерандин ачIни шив, аьхю сабур, иман, ачухъ юкIв айи ва намус кайи, зегьметниин юкIв али, яшайишдин читинвалариз дилигди лайикьлуди уьмур хъапIрайи аьдати дагълу табасаран дишагьли ву. Ич сюгьбатра дугъу улихьдин ва дявдин вахтар кIваин апIбалан ккебгънийи.
«Улихьди инсанариз лап гъагъиди гъабхьну, дилихну хлиз фукIара дяргъру вахтарра шуйи. Вари жилар дявдиз душну, гъулариъ имбудар кьабидарна дишагьлийир вуйи. Гъулаъ гаркIлариз илжван йивузкьан жилар амдарди, дишагьлийири йицар ккитIну, Мирза абана Азади аба, мярхяриъ итну, ахларихъна гъахуйи. Дурарихъ сивариъ укIар уршвру дергсариз, халачайин гаркIлар-убрушвариз ахал йивуз нубат хъади шуйи.

Дяви ккебгъруган, узу адашдин хулаъ имийза. Йиз дадайизна адашдиз 9 велед гъахьну. Амма вари жюрбежюр уьзрариан, гаш’валиан лап бицIиди амиди кечмиш гъахьнийи. Гьадрарин варидарин уьмур Аллагьди узуз тувнухьиди. Дявдин йисари ич адаш Мирзабег колхоздин председателди дерккнийи. Думу вахтна Жвул’арин Сеидбай кIурур, 30-40 кас гъачгъарра хъади, яркврариъ ади гъахьну. Дурарикан халкьдиз гизаф гучI кади гъабхьнийи. Ич адаш йикIуз ккунди, думу бандитарин дестейи швнуб-саб ражари йишвну ич хал кьялаъ тIапIнийи. Бандитарин дестейиъ ич гъул’ан вуйи Мегьтина Хъушв кIурударра айи. Дурар ич адашдин яман душмнар вуйи. Бандитари хулар тIараш апIури, рякъди гъягърудариин алархьури, дурариина аьрвалар хури, гъулариз аьхю зарар туври гъахьну.

Дяви ккебгъу йисан УртIилна Гьяжикерим кIуру бализ гъухунзу. Гьяжикерим дявдиз гьязур апIбан курсар дурхну дуфнайир вуйи. Амма учу сар-сарихь миржиб вазлира хьамдайча. Хъа УртIлан гьудучIвур Гъвандикк гъулан бай Рамазандиз гъахунзу. Рамазан дявдиан гюлйир куркIну инвалид духьну дуфнайир вуйи. Думу УртIил гъулан багарихь яркврариъ айи бандитар дагъитмиш апIру батальондин кIулиъ айирди тяйин дапIнайи. Ич хулар кьялаъ тIаънайи вахтна Рамазанди, чан дестейихъди дуфну, швнур-сар бандит гъийихну. Рамазандиз думуган узу кьабул гъахьнийи, ва адашра ич хал-хизан ккебгъуз рази гъахьи. Учуз Аллагьди веледар тувундарчуз. Хъа йиз жилирин эмдин байна риш, абана баб кечмиш духьну йитим гъахьиган, учухьна духну, багъридарси гъюрхюнча. Риш ич гъулаз швуваз хъаунча, хъа бали кьюр-шубур хпир гъахну. Сарпи хпирикан сар риш, кьюрпирикан шубур риш гъахьну. Гъулариъ ляхин адруган, бай лихуз Бакуйиз гъушнийи ва гьадушваъ чаз жара хпир гъадагънийи. Шубарин дадара, дурар гъитну, удучIвну гъушнийи. Аьжуз гъахьи бицIи шубар узу уьрхюри гъахьунза. Аьхюну риш Шагьзада, кьяланур – Бажихалум, бицIинур – Фазина вуйиз. Думу шубар багъридартIан багъридар вузуз…

Ич гъулаъ узу варитIан аьхю яш айир ву кIури, узухьна райондиан гьякимарра гъафнийи. Дурарихь пешкешарра хьайи, артистарра хъайи. Ав, яшар духьнайиз. Амма узу я жигьил вахтна, я гьамусяаьт сад йигъанкьан дилихри гъузу дишагьли дарза. 40 йисантIан артухъ халачйир урхури артилиъ, 15 йисантIан артухъ аьхюну дояркади гъулан колхоздин фермайиъ, 12 йисан мектебдин гъаравулди гъилихунза. Хулаъра мал-къара уьбхюйча. Фермайин 15-18 хюни ктарди, ич кьюб хюни ва кьюб гамуш ккудурзуйза. ИкибаштIан, удучIвну гъягъяйиз швушвура хулан мал-къарайиз лигуз кюмек апIуйи. Хъасин яваш-явашди шубарра аьхю гъахьну. Думугандин хпариси ляхин гъи сар дишагьлийира апIури амдар. Сигьринимиди гъудужвну, малар-марччар сикин дапIну, хян’ан хулаз марццишин дапIну, пеэриз ккабхьну, булагъдиккан марцци таза шид дубхну, пичраъ цIа кабхьну, никк ва чай мани дапIну, кьабидариз, бицIидариз гьивну-гьадабгъну, саб-кьюб раж хулан халачайиинра алахьну, хъасин артилиз гъягъюйи. Гьаму ляхнар вари гвачIнин сяаьт миржиб хьайиз дапIну хъуркьуйи. Артилиз кьан дапIну гъюрударикан, халачи кьаназ дуркьаригъ гъяйидарикан вая гъядабтIбан кьяляхъ цIийиб рибшуз кьан апIрударикан, явашди, тIагъру апIури гугар китIрударикан аьйибар апIуйи. Кьюд-шубуд дуркьарихъ хъайидари, сабси раж алабцIну, варидари сатIиди рягъ гъивган, нубатнан раж ухди алабцIну, сарпидарди рягъ йивуз дишагьлийир талитнаъ шуйи. Гъулаъ халачийин дуркьар адру хал сабра адайи. Сарсарихьна хатир-гьюрмат гизаф ади шуйи…

Яваш-явашди йиз шубарра эвлемиш гъапIунза. Дурар Мягьячгъалайиъ а. Хъа узу гьамусяаьт гъулаъ сарди яшамиш шулаза. Шубари узу чпихьна хъади гъягъюри шулу. Амма манишин аьгь апIуз шулдарзухьан. Гьамусра гьадму шубарихъ жан тувуз ккундузуз. Гъулаъ Фазинайин бай – Гьясрат кIуру хтул айиз. Гьадгъу ва гьадгъан хизанари узуз кюмекар апIури шулу. Дураризра узу сарди гъитуз ккундар. Хъа вушра, узуз йиз хулаъ рягьятди вузуз. Жандик иццрушин ктариз, амма ликар цIиб гъагъи духьнайиз…
Узу узкантина гиран шлуб саризкьа гъапIу дишагьли дарза. Аьксина вуди, адру-даруриз тувуз, аьзият кайириз кюмек апIуз ккунир вуза. Улихьгандиз гъилигиган, дюн’я гьамус гизаф дигиш гъабхьну. Улихьди ипIрубдин, алабхьрубдин гизаф аьзият кади шуйи. Гьамус инсанар чпиз ккуниси дюн’яйиъ тIиркIура. Бязидари кьюд йигъан алабхьу ккуртткьан алабхьури амдар. Фукьан ккуншра рягьятвал дубхьна. Амма дуркьарин сес гъулаъ ебхьури амдар. Жигьил дишагьлийир сар-сарик кулхри адруваликанра ебхьури шулзуз. ГвачIнинган гъудужвур айвандин унчIвгъян кючйириз лигурза. Лисундин гъудгнин кьяляхъ гьяятдизди удучIвурза. Инсан-улмат чIат рякъюдар. Хулан айитIна шид дубхна, ккурттар урччру машинарра, банйирра камиди хулариъ а. БицIидаркьан хулариан удучIвури амдар. Варидарин хилиъ телефнар, устлариин компьютерар ал. Девир дигиш гъабхьну, жан риш…», – кIура Угълан бабу.
Узу дугъан сюгьбатнахъ, саб гафкьан кьатI дарапIди, дикъатлуди хъпехънийза. Узуз вари маракьлу вуйзуз. Угълан бабан ихтилатари узу гагь улихьдин девриз гъахуйи, гагь гьамусдин фаркьвалар дугъан улариинди рякъюз гъитуйи. Узуз думу дугъри, гъюдли юкIв айи гьюрипериси гьиргъунзуз.