Шарафудин Дашдемиров

Ихь уьлкейин ХХ аьсриъ гъахьикьан илимдинна техникайин хъуркьувалар ужуб ерийин аьгъювалар тувбалан асиллу вуди гъахьнийи. Амма мектебариъ, вузариъ ва ссузариъ, дюн’яйин вари материкарикан, континентарикан, океанарикан, жа-жара уьлкйирикан ужудар мялуматар туври гъахьнушра, жвуван юрднан – багъри ватандин тарихназ бахш дапIнайи дарсар ади гъахьундайи. 1980-90-пи йисари, Дагъустандин компонент ади, кьитди вушра аьхю классарин программйирик кирчну гъахури гъахьи саб-кьюб предметра гьамус программйириан идирчна. Мидихъди сабси, бабан чIалнан ва литературайин сяътар рихшант апIру 1-2 кьадарназ кам дапIна. Жиниб адар: ихь гьюкуматдин айтIан ляхнарин сиясат мушваъ 200-дихьнакьан айи миллетарин башкъавалар, милли хусусиятар яваш-явашди кутIуршвури, вари халкьар саб меденият айи саб этносдихъна хубан рякъюъди гьапIра. Миллетдин рюгьнан кьувват ва девлет вуйи чIал, хусуси сяняаьтчивалар, аьхюр-бицIирин ва жямяаьтдин сар-сарихьна вуйи янашмиш’валин хусуси лишнарра кмиди, гъюблан-гъюбаз зяиф шула, иллагьки шагьрариъ. Ав, абйири кIуруганси, ацIу, дерин ччивар ккадру гьар микIар-кулкари рягьятди алдабкуру. Гьамусяаьт гьацдар микIар-кулкар гъати шулайи замана ву.

Мициб аьгьвалатнаъ ухьуз хуш шлу ялгъуз саб ляхин а: аьхиримжи йисари лап бегьерлуди лихурайи ихь агъсакъал тарихчи, профессор Мягьямед Гьясановдин китабарихъди сабси, ихь ватанагьлийиринна жвуван тарихнахьна вуйи фикир, маракьлувал зиина шула ва кIул’инди-кIул’инди гъуларикан вуйи ужудар китабар чапдиан удучIвура. Гьадрарикан саб тазади удубчIвнайи Багьаутдин Аьлиевдин «Сиртыч: история и современность» кIуру китабра ву. Дидкан улихьнаси газатдин машариъ яркьуди гъапнийича. Гьаму кьанди газатдин редакцияйиъ му китабдин презентацияра гъабхьну. Презентацияйиъ ихь халкьдин вакилар – аьлимар, Халкьдин собраниейин депутатар, редакторар ва жямяаьтлугъ ватанагьлийир иштирак гъахьнийи.
Серенжем «Табасарандин нурар» газатдин кIулин редактор Гюлягьмад Маллялиевди ачмиш гъапIнийи. Дугъу Б. Аьлиевди гъизигну зегьметназ чухсагъул гъапнийи.

«Китаб бикIуб фициб зегьмет айи ляхин вуш, вари гъавриъ адар. Хъа багъри гъулан тарихдикан бикIуб – варжариинди инсанарихъди гаф-чIал дапIну, аьхю кьадар документар ахтармиш дапIну, архивариъ дилихну, жвуваз аьгъюб тартиб дапIну – му саб гьунар ву. Гьелбетки, му гьунарназ кьимат гъюру наслари тувди. Саб якьинди пуз шулу – му китаб удубчIвхъантина СиртIчарин гъул, йицIбариинди ккадахьу табасаран гъуларси, саб лишанра имдарди тарихдиз гъябгъидар» – къайд гъапIнийи Г. Маллялиевди.

Уч духьнайидариз Б. Аьлиевдин уьмрин рякъкан ва зегьметнан натижйирикан мялумат тувуб дугъахъди урхури гъахьи «Табасарандин нурар» газатдин жавабдар секретарь Шарафудин Дашдемировди студент вахтар кIваин апIбалан ккебгънийи. – «1981-86-пи йисари учуз машгьур аьлимар вуйи Г. Гь-Къ. Буржуновдин, И.К. Керимовдин, Гь.Х. Ибрагьимовдин, Л.И. Шоцкаяйин, А.П. Коссовичдин ва ихь адлу аьлимар М.М. Къурбановдин, З.М. ва В.М. Загьироварин, М.Р.

Гьясановдин хиликк аьгъювалар ва уьмрин дарсар гъадагъуб кьисмат гъабхьунчуз. Ихь табасаран студентарра институтдин ва гъирагъдиъ вуйи савадлу ляхнариъ аьхю гьевесниинди иштирак шули гъахьну. Гьадмуган имиди Багьаутдинди, политинформацйир гъахури, штатдиъ адру корреспондентди газатариъ лихури, чав вартIан ужуб терефнахъан улупури гъахьну». Уьру дипломдиинди Дагъгоспединститут (гьамус Дагъгоспедуниверситет) ккудубкIу Б. Аьлиевди хъасин Ростовдин университетдин журналистикайин факультетра, Дагъустандин политехнический техникумра, ДГИНХ-дин юридический факультетра ккудубкIну. Хьуд йисан мектебдиъ, кьюд йисан республикайин СМИ-риъ дилихну, 1994-пи йисхъанмина чан зегьметнан рякъ налоговый гъуллугънахъди аьлакьалу гъапIну.

Жафа гъизигган, сафара шулу кIуруганси, Б. Аьлиев Урусатдин ФНС-дин кьюб гьюрматнан грамотйириинди, налоговый органарин жара пешкешариинди лишанлу дапIна. Думу гьацира Аьбдурягьман-Гьяжи ас-Сугъурийин ччвурнахъ хъайи жямяаьтлугъ фонднан премияйин лауреат ва ФНС-дин вариурусатдин конкурсдин пешкешнан йишван сагьиб ву.
Абйирин мисалнаъ, аьгъю жвуву гварра апIуру, гаргунра, дупна. Багьаутдин Аьлиевдира чан удукьувалар жа-жара ляхнариъ ишлетмиш апIура. Дугъан кьалмиккан юкьуб чIатху китабар ккудучIвну: «От хараджа до налога на землю» (2015), «Администраторы госдоходов» (2017), «ОМОН «Скорпион»: 20 лет мужества и отваги» (2020). Ужур устайин гаварзил ккядябхъюрдар, кIуруганси, гьаму кьанди дугъан «Сиртыч: история и современность» (2025) кIуру китабра чапдиан удубчIвну.

Багъри гъулкан вуйи му китаб саб хайлин архивдин материалар, тарихнан китабар ишлетмиш дапIну, гизаф кьадар гъуландарихъди сюгьбатар духну гъибикIуб ву. Дидин бинайиъ ихь машгьур тарихчи, кьюб-шубуб ражари вари Урусатдиъ «Йисандин вартIан ужуб тарихнан мектебдин регьбер» ччвур тувнайи илимдин тешкилатчи, профессор М.Р. Гьясановдин ахтармиш апIбар дивнашра, Багьаутдинди, дурариз жвуван хусуси кьимат туври, дурар чан фагьум-фикриан лигури ишлетмиш апIура.

Гаф кIван ачар ву, кIуруганси, гъи Б. Аьлиевди, чан кьалмиинди, бикIбариинди ихь юкIварихьна рякъ ккивну, ухьу вари гьамина уч дапIна. Багьаутдиндиз гьамусдихъантинара заан хъуркьувалар ккун апIурхьа», – къайд гъапIнийи Ш.Дашдемировди.
Мягьямад Гьясановди Багьаутдин-диз гьаму китаб бикIбан ва гьамци редакцияйиъ ихь баяр уч апIбан чухсагъул гъапну: «Ихь тарих ахтармиш дапIну ккудубкIуз шлуб дар. Табасаран кюгьне ва девлетлу тарих айиб ву. Дидин ччивар кемшрин деврихьнакьан дериндиз гъягъюра. Илимдин академияйин археологариз Рубас нирин дерейиъ, Хюряхъ гъулан багахь ва хъана жара йишвариъ кюгьне ядиграр гъидихъну. Академик Деревянко кIулиъ ади гъафи экспедицияйи Табасарандиъ аьхю ва марцци ляхин гъубхну. Дагъустандиъ вартIан кюгьне ядиграр ихь ругариин гъидихъну, пуз шулу. ХVIII аьсризкьан ихь тарих ужуди ахтармиш дапIна. Асккан Табасарандиъ гъахьи гьядисйирикан ужудар мялуматар ахьуз, амма Кьялан ва Заан Табасарандин, иллагьки ЧуркIул мягьялин тарих зяифди ахтармиш дапIна. Ухьуз гьамус дидхъанмина вуйи гьядиcйириз кьимат тувру сяняаьткар тарихчи лазим ву. Хъа яв китаб, Багьаутдин, ихь тарих ахтармиш апIбаз аьхю кюмек хьибди. Уву гизаф ужуб ляхин дубхнава: СиртIич гъулкан, сифтейиан хъюгъну, ХIХ аьсрин гьядисйирикан, Имам Шамилин вахтарин женгарин иштиракчйирикан, иллагьки ХХ аьсрин гьядисйирикан: уьлкейин ватандаш дявдин, Ватандин Аьхю дявдин вахтарикан, дявдин кьяляхъ гъийин йигъазкьан жямяаьдин зегьметнан хъуркьуваларикан – гьамрарикан варибдикан яркьуди дибикIнава. Увуз баркаллагь!»

Зейдула Юзбеговди гъапиганси, Багьаутдин Алиевдин китабдиъ дугъан багъри гъулахьна ва гъуландарихьна вуйи ккунивалин марцци гьиссар рякъюра. – Китаб, авторин фикрар субут апIру далилар хури, гъуландарин тухмарин арха-хана аьгъю апIури, заан теоретический дережайиинди ва му жигьатнаан илимдин диссертацияйин къайдайиинди дибикIнайиб ву. Китабди урхурайидар дибикIнайибдикан вуйи фикрарик китру, диди гъулкан ва вафалу зегьметкеш гъуландарикан, дявйирин ва хусуси метлеб айи дявдин операцйирин иштиракчйирикан айи ихь мялуматар дерин ва яркьу апIура, – ачухъ гъапIнийи чан фикрар аьлимди.

Алаутдин Мирзабалаевди чан улхуб, Багьаутдин Аьлиевдин «Хараж-дихьан жилиина вуйи налогдихьна» кIуру сабпи китаб гъябкъиган, хараж фу вуйкIан кIури, дугъу дидкан фици мялуматар агуз хъюгънуш, гьаддилан ккебгънийи. Табасарандиъ шариаьтдин къанунари идара апIуз хъюгъю вахтарихъанмина ади гъабхьи хараждихъан хъюгъну, гъийин налогарин гъурулушдиина гъяйизкьан вари месэлйир ахтармиш дапIну дибикIнайи му китаб Урусатдин налоговый гъурулушдин китабарин конкурсдиъ пешкешнан йишваз, хъа дидин авторин зегьмет заан кьиматназ лайикьлу гъабхьну. Хъа презентация апIурайи китабдиъ гъулан тарих, иллагьки Нажмудин Самурскийдин ччвурнахъ хъайи колхоз тешкил гъапIу вахтарихъанмина ужуди ахтармиш дапIна. Автори, тарихи документариин асасламиш духьну, жвуван хусуси фикрарра ачухъ апIура. Табасаран райондин гъулан мяишатдин управлениейин жиларин архивдиъ, чпин колхоздин гьамусдиз арайиз удучIвну адру документ ва колхоздин мяишатдин гьякь-гьисабнан сиягьар дидихъну, дурар арайиз адагъну. Мумкин ву душваъ улупнайикьан мулкар алдаънайи кулакариндар вуди хьубра. Китабдиъ гьацира 1969-пи йисан райондиъ сабпибди тешкил гъапIу «Табасаранский» кIуру совхоздикан, дидин даягъ вуди гъахьи сяняаьткрарикан ва гьюкуматдин заан кьимат тувбиинди лишанламиш гъахьи зегьметкешарикан – аьхю аьшкьниинди, хъа перестройкайин вахтари минди-тинди масу тувну барбатI гъабхьи совхоздин берекетнакан сефилди ва эдеблуди дибикIна, – гъапнийи депутатди.

Сефер Алиевди хусуси мяна айи дявдин операцияйиъ игитвалиинди чпин жанар фида апIурайи эскрарикан, чпин уьмрин рякъ ктабгъурайи жигьиларикан гъийин девриъ, Баб-ватан уьбхюрайирин йисан, китабдиъ за дапIнайи аьхю пай месэлйир гизаф мяналудар вуйиб къайд гъапIну. Автори, сабпи цIарарилан ккебгъну, китаб урхрударикан, аргъаж шулайи насликан тарихи гьядисйир ва абйирин гьунарар фикриъ уьрхюри гъитуб ккун апIура. Мидихъди сабси дугъу, Ватандин Аьхю дявдиз гъушу гъуландарикан заан гьюрматниинди бикIури, Ватандиз фици вафалу духьну ккундуш ва думу фици дюбхну ккундуш, кIваин апIура, – аьлава гъапIнийи депутат С. Аьлиевди.

Жигьил насил, ватандихьна ккунивал ади, дидин тарих аьгъю апIури, ватанпересвалиинди тербияламиш апIбаъ мицдар китабарин, макьалйирин аьхю эгьемиятнакан улхури, Дагъустандин халкьдин писатель Шагьвелед Шагьмардановди Мягьячгъалайин агъсакъларин жямяаьтлугъ тешкилатдин председатель Исамутдин Рамазановди, Дагъустандин писателарин союздин председателин заместитель Сувайнат Кюребеговайи, Дагъустандин гьюкуматдин китабарин чапханайин табасаран редактор Фируза Ражабовайи Б.Н. Аьлиевдин китабдиз заан кьимат тувну.

Презентацияйин аьхириъ «Генерал-полковник М.Т. Танкаевдин ччвурнахъ хъайи фонднан» председатель Гьясангьюсейн Аьбдулжалиловди, Ба-гьаутдин Аьлиевдин зегьметнан натижайиз заан кьимат туври, думу «Генерал-полковник М.Т. Танкаевдин» гъизилин знакдиинди лишанламиш гъапIну.