Гюльнара Мягьямедова
Дагъустандин чIалар уьрхбаз варитIан гизаф фикир туврайидар милли газатарин редакцйир ву гъапишра, йиз кучIал даршул. Милли газатари ихь халкьдихьна бабан чIалниинди уьлкейиъ шулайи гьядисйирикан, лайикьлу инсанарикан, чIал уьбхбакан ва артмиш апIбакан макьалйир дикIура, гьюкмин улихьна чIалнан месэлйир адагъура.
8-пи сентябри Урусатдиъ сабпи ражари къайд апIурайи уьлкейин халкьарин чIаларин йигъаз бахш вуди республикайин чапханайин 7-пи мертебайиъ милли газатарин кIулин редакторарин иштираквалиинди «гергми стол» кIули гъубшнийи. Дурари бабан чIаларин гъийин аьгьвалатнан, гележегдиъра милли чIалар уьрхбан месэлйир гъитIирккнийи. УдучIвну гъулхдари жигьил наслин арайиъ бабан чIал апIрударин кьадар йислан-йисаз цIиб шулайиваликан гъапнийи.
«Урусатдин регионарик варитIан гизаф миллетар яшамиш шулайи республика Дагъустан ву. Республикайиъ бабан чIалар уьрхбан ва артмиш апIбан месэла гьаммишан учIруди дийибгъна. Гъи ухьу уч духьнайивали йиз гафар тасдикь апIура. Гьяйифки, гизаф месэлйир гьял дарапIди гъузна. Роспотребнадзори, сабпи классариъ урхурайидариз дарсарин гъагъ артухъ шулайивализ дилигну, саб сяаьт кам гъапIну. Натижайиъ сентябрин вазлиланмина уьлкейин вари регионарин мектебарин сабпи классариъ урхурайидариз улупнайи бабан чIалнан дарснан сяаьт кам дапIна. Гьаму йисан аьхириз Дагъустандиъ бабан чIалар уьрхбан ва артмиш апIбан гьюкуматдин программа кьабул апIуз гаф тувна. Ухьу бабан чIаларин дарсарин аьгьвалат ужуб терефнахъинди дигиш шул кIури, гьадму программайик умуд киврахьа. Дидин дахилнаъди, мектебариъ гьяфтайин арайиъ гьарсаб классдиъ шубуб сяаьткьан бабан чIалнан дарсариз тувруси къарар кьабул дапIну ккунду.
Узу мектебдиъ урхурайи вахтна гьяфтайин арайиъ бабан чIалназ 5 сяаьт туврайи: 3 сяаьт грамматикайиз ва 2 сяаьт литературайиз. Гьамус гьяфтайиъ бабан чIалназ саьб сяаьт тувна. Гьяфтайин арайиъ саб сяаьтна дарс кивну кIури, мялимдихьан фу улупуз шулухъа?! Суалар гизаф а. Гьар ражари ухьу дурар за апIурахьа. Бязидар гьацIаз гьял апIура, тмундар гьял дарапIди гъузра. Гьаддиз аьхю умуд кади гьюкуматдин программайиз ккилигурахьа», – гъапнийи чан улхбаъ «Лезги газет» газатдин кIулин редактор Мягьямед Ибрагьимовди.
«Узуз кьюр худул азуз. Сар Урусатдин кафарийиъ бабкан гъахьир ву, дугъакди абйир-бабари урус чIал апIури гъахьну, Мягьячгъалайиъ бабкан гъахьи тмунур худликди гъумугъ чIал апIури гъахьну. ЧIалнан месэла бицIир аьхю шулайи хизандихъан ккебгъну ккунду. Мялимари аьрзар апIура: мектебдин сабпи классдиз гъюрайи бицIидариз зат бабан чIал аьгъдар. Хъа дурариз дарс фици кивру? Мялимариз, сабан бабан чIалниинди дупну, хъа урус чIалназ илтIибкIури, дарс кивуб алабхъура.
Саб ражари гъумугъ чIалниинди ватанперверваликан передача гьязур апIури гъахьунза. Аьхю мектебдиъ гъумугъ чIалниинди гафар апIуз шлу кас гъидихъундарзуз. Мектебдиъ гьяфтайиъ 10 сяаьт бабан чIал кивуз хъюгъишра, дадайи чан бицIирикди бабан чIал апIури дархьиди, бицIириз чIал аьгъю хьибдар. ЧIал хизандиан гъюра», – гъапнийи гъумугъ чIалниинди удубчIвурайи «Елдаш» газатдин кIулин редактор Гебек Конакбиевди.
«Дагъустандиз милли чIалар уьрхюб аьхю мяна айи ляхин ву. Эгер чIал гъудубгиш, думу кьяляхъ хуб лап читинди алабхъиди. Республикайиъ жюрбежюр документар кьабул апIурашра, дурар уьмриз кечирмиш апIуб лап кьяляхъди гъубзра.
Республикайин мектебариъ милли чIаларин 800-кьан мялимари ляхин апIура. Аммаки, аьгьвалат ужуб терефназ илтIибкIурадар. Ухьу милли чIалар уьрхбан бадали фу дапIну ккундуш, гьаддикан сюгьбат дубхну ккунду. Гьаддихъди сабси пуз ккундузуз, эгер хизандиъ чIалнахьна вуйи гьюрмат артухъ дарапIиш, жямяаьтлугъ тешкилатарин, мектебарин ляхин файдасуз хьибди», – чан кIван гъалаб ачмиш гъапIнийи авар чIалниинди чапдиан удубчIвурайи «Гьякьикьат» газатдин кIулин редакторин заместитель Зикрулла Ильясовдира.
Гьелбетда, милли чIалар уьрхбан месэла гьюкуматдин улихьси, ихь гьарсарин улихьра дийибгъна. ЧIалнахьна, жвуван халкьдин ирснахьна, культурайихьна вуйи гьюрмат улупури, уртахъ ляхнииндитIан гележегдин наслариз чIалнан девлетлувал гъибтуз хьибдар.
Гьар ражари уьлкейиъ инсанар гьисаб апIруган, бабан чIал аьгъдру, урус чIал бабан чIалси гьисаб апIру инсанарин кьадар артухъ шлуган, зиихъ ухьу гъапиганси, литераторарикан варитIан гизаф бабан чIалниин фикрар гъапIу Расул Гьямзатовди «Бабан чIал» кIул тувнайи чан машгьур шиир гъибикIнийи. Душваъ шаири «Закур йиз чIал дубгруш, узу гъи йикIуз гьязур вуза!» дупна. Багъри гъулна, бабан чIал жара апIуз даршлу гафар ву. Гъулаъ яшамиш шулайи вахтна чIалнан, жвуван гъулан табииаьтдин утканвалра гьисс апIуз шулдар. Ватандихьан ярхла гъахьиган, жвуван чIалниинди гаф апIру инсан алахъиган юкIв шад шулу, дугъхъан бицIи Ватандин ицциб ниъ гъюру.
Ихь газатдин гьаму машнаъ табасаран шаир Шюшеханум Керимовайи таржума дапIнайи Расул Гьямзатовдин «Ватандикан» кIуру шиир туврача. Шаири ихь чIалнииндира думу шиърин мяна лап ужуди ачухъ дапIна.
Фиткан ву мяъли вагъундин чархарин?
Мукьмар жакьварин, вишриш сивун кюлин?
Ватандикан ву, анжагъ Ватандикан!
Фиткан ву пашманвал тIирхру дифарин?
Фиткан вуйкIан дердра гъягъру гимйирин?
Ватандикан ву, анжагъ Ватандикан!
КьутIкьли дердер-гъамар айи йигъари,
Шли хил гьачIабккну, кюмек апIур ухьуз?
Ватанди, анжагъ ихь багъри Ватанди!
Хъуркьувалин минутари, шад вахтари,
Фу шулу ихь фикрариъна гафариъ?
Багъри Ватан, анжагъ гирами Ватан!
Бахтнаъ, бахтсузвалиъ увухъди хъайи
Гьарсариз вува хяд, аквра туврайи,
Уву Ватан!
