Зубайдат Шябанова
Дагъустандин халкьарин гьамциб нагъил а: Аллагьди гьаънайи сар малайик жилиин лицури ва гьарсаб халкьдиз чан хуржнариан са-саб чIал туври гъахьну: китаяриз – китай чIал, аьрабариз – аьраб, грекариз – грек, урсариз – урус. ЧIалар гьар жюрейиндар вуйи – садар мяълиди ерхьрудар, тмундар – гъалиндар, шубубпидар – гъюдлидар, хъа бязидар – успагьи сесериндар. Гьарсаб халкь чпиз тувнайи чIал’ин лап шад шуйи ва гьадмусяаьт дид’инди улхуз хъюгънийи. Гьамци чIалар пай апIури думу малайик Дагъустандиз рукьуру. Гьадму йигъан Дугъустандиъ тIурфан гъадабгънийи. Думу малайикдин чIалар микIлу дагълар, дюзенар, дерйир вуйибси рагъуру. Гьаци табасаранарин, аварарин, лезгйирин, даргйирин, къумугъарин, агъуларин, лакарин ва имбу халкьарин чIалар арайиз гъафну. Дидхъанмина Дагъустан Урусатдиъ варитIан гизаф миллетар айи вилаят гъабхьну…
Хъа гьякьлуди кIуруш, дугъриданна, Дагъустан варитIан гизаф милли чIалар айи регион ву. Гъийин йигъаз дурарикан 14 милли чIалназ гьюкуматдин чIалнан статус тувна. Думу чIалариинди мектебариъ дарсар кивра, китабар ва пособйир чапдиан адаура, республикайин вузариъ милли чIалар кивру мялимар гьязур апIура.
Уьлкейиъра, Дагъустандиъра ми-лли чIалар уьрхбан метлеб ади, кми-кмиди серенжемар гъахура. Гьадму гьисабнаан, гьаму йигъари республикайиъ милли чIаларин ва культурайин йигъра къайд гъапIнийи, Табасаран райондиъ бабан чIалар кивру мялимарин форумра гъубхнийи. Амма саб далил кIурза: хизандиъ бабан чIал ккундарш, гьюкуматдихьан, фукьан чарйир гъизигишра, думу уьбхюз шлуб дар.
Ич сюгьбатнаъ Табасаран райондин образованиейин управлениейин урус ва бабан чIаларин месэлйириз лигру методист Изамет Гьяжиевайи къайд гъапIганси, Табасаран райондиъ бабан чIалар кивру мялимар вари чпин ляхин ккуни ужудар пишекрар ву. Гьяйифки, райондин мектебариз гъягъюрайи баяр-шубариз бабан чIал зяифдитIан аьгъдрували, мялимарикси, вари управлениейин вакиларикра гъалабалугъ кипра. Му месэлара ялгъуз саб Табасаран райондинуб дар. КIулди вари Дагъустандиъ гъи аргъаж шулайи наслиз бабан чIалнаан аьгъювалар адар.
«Аьхиримжи вахтна учу бицIидарин багъарин тербиячйиризра бицIидарихъди анжагъ бабан чIалниинди улхуб, бабан чIалариан серенжемар гъахуб теклиф дивнача. Хъа ухьу фукьан серенжемар гъахурушра, Республикайин Тахо-Годийин, Образованиейин артмиш’валин институтарихъди, РД-йин образованиейин министерствойихъди аьлакьйир гъюрхишра, бабан чIал хизандиъ адарш, бицIирин думу ухди кIваълан гьархру.
Узу Табасаран райондиъ бабан чIаларихъди аьлакьалу серенжемар, конкурсар гъахури шулза. Думу серенжемариъ марцциди бабан чIал апIру бицIидарра алахьуру. Мисалназ, конкурсдиъ дурари бабан чIалниинди гьадмукьан хъайи-хъайибси дюзди ужудар сочиненйир дикIуру, дурар ихтилатарси урхури шулча. Гьацира «Бабан чIалариз кьюбпи нефес», «Бабан чIаларин варитIан ужур мялим» ва жара конкурсариз мялимар аьхю аьшкьниинди ва заан дережайиъди гьязур духьну гъюру. Гьаци вушра, гъи саб фу-вуш гьубкIрадар. Асасуб – мектебариъ дурарихь гьуркIну сяътар хьтар. Гьаму месэлайи мялимарин гьевес цIиб ис дапIна», – гъапнийи Изамет Гьяжиевайи.
Образованиейин управлениейин методистдин гафариинди, Табасаран райондиъ бабан чIалар кивру 150-рихьна мялимар а. Ва гьаму йигъари Дагъустандин культурайин ва чIаларин йигъандин дахилнаъди Табасаран райондиъ гъабхурайи Бабан чIаларин мялимарин форумриз дурарикан хайлиндар гъафну.
Форумдин ляхникан узу Табасаран райондин образованиейин управлениейин кIакIначи пишекар Лена Сефербеговайихъди сюгьбат гъапIнийза.
«Вари республикайиъ октябрин 21-пи йигъан бабан чIалариз бахш вуйи серенжемар гъушну. Хъа Табасаран райондиъ айи 57 мектебдин саки вари мялимар му йигъан форумдиъ иштирак хьуз гъафну. Мидланна гъайри, чиб багахь ерлешмиш духьнайи мектебари, Форум гъябгъюрайи Хючна гъулан 1-пи нумрайин лицейиъ сатIиди вуйи йирхьуб милли майднарра ккатIарццнийи. Майднариин табасаран халкьдин кюгьне ва гьаму деврин хурагар, йимишар, меълишнар дивнайи. Гьацира майднариин ихь халкьдин сяняаьткарвалар, улихьдин гъаб-гъажагъ алийи.
Ихь шаирарин китабарин выставкйир тешкил дапIнайи, мялимари чпин хиларихьди цалин газатар гьязур дапIнайи. Узуз аьгъяди, гьаму йисандин форум, бабан чIаларин варитIан ужудар серенжемарикан саб гъабхьну. Гьацира Дагъни гъулан мектебдиъ бабан чIалар кивру мялим Фейзулла Муртузялиевди бабан чIалари баяр-шубарин уьмриъ уйнамиш апIурайи важиблу роликан мяналу доклад гъапIну. Дугъу мектебдиъ баяр-шубар дарсниин машгъул апIру къайдйирикан ктибтнийи.
Йиз фикриан, бицIирин диндинна эдебнан цирклиан вуйи артмиш’вализ бабан чIал чарасуз лазим ву. Гьяйифки, аьхиримжи йисари дагълу гъулариъра гизаф хизанари урус чIалниинди улхура. Хайлиндарикан, бабан чIал лазим дарчуз, думу гележегдиъ лазим шлуб дар, кIуру гафарра ерхьуру. Гъи бабан чIал гьаз-вуш гъавриъ адру абйир-бабар алахьуру. Дурарин фикриинди, бицIириз бабан чIал анжагъ мектебдиъ, дарснаан кьимат гъадабгъузтIан ва имтигьян тувузтIан лазим дар. Гьяйифки, гьамциб фикир апIрударра а», – гъапнийи Лена Сефербеговайи.
Форумдикан ктибтури, дугъу гьацира серенжемдиъ Табасаран райондин администрацияйин вакилар, образованиейин управлениейин гъуллугъчйир, мектебарин мялимар ва ученикар иштирак гъахьиваликан гъапну. Форумдин дахилнаъди уч духьнайидари табасаран, азербайжан ва агъул чIалариинди диктантарра гъидикIну.
Изамет Гьяжиевайи къайд гъапIганси, диктантар бабан чIалар кивру мялимари ахтармиш гъапIну ва вари ляхнариан асас вуди «4» ва «5» кьиматар гъахьну.
