Зубайдат Шябанова
Урусатдин бицIи халкьарин уьмрикан, аьдатарикан ва дуланажагъдикан вуйи проект гьяракатнаъ ипуб учу гьеле йисандин эвелариъ планарик кипнайча. Яна, проект гъапиган, газатдин машариъ чпин кьадар цIиб вуйи уьлкейин халкьарикан макьалйир гьязур апIуб. Гъийин интернетдин технологйирин девриъ жигьилариз, бицIидариз чпиз ккуни мялумат гъадабгъуз, фунуб вушра халкьдин аьдатарихъди вая инсанарихъди таниш хьуз мумкинвал а. Хъа газат – думу гьарсаб халкьдин маш, кIалиб гьисаб шула. Хайлиндар газат хилиъ дибисну, гьаддин машариан мялуматар гъадагъуз ккилигурайидар вуйибдикан хабар ачуз. Гъи жюрбежюр халкьарин вакилари табасаранарикан бикIура, ихь аьдатарихъди, милли сяняаьтарихъди, тарихдихъди жара вилаятарин агьалйирра таниш шула. Учузра багахь нумрйириъ учву украинайин, белоруссияйин, казакарин, чувашарин, татарарин, башкирарин ва жара халкьарин ва миллетарин культурйирихъдина аьдатарихъди таниш апIуз ккундучуз.
Гъийин макьала гъарачйирикан хьибди. Му халкьдикан учу саб ражарикьан гъибикIундарча.
Гъарачйир наънан гъафидар ву? Гъарачйир наънан гъафидар вуш, аьлимариз ва му халкьдин тарих ахтармиш апIурайи тарихчйириз гъира якьинди аьгъю дубхьнадар. Гъарачйириз кьа-нназ чпин хусуси бикIуб адрувализ лигну, дурарин арайиъ жвуван халкьдикан мялуматар туврур гъахьундар. Гьаци вушра аьлимари гъарачйир арайиз гъюбан швнуб-саб гипотеза арайиз духна. Дурарикан варитIан дюзибси немцарин аьлим Грельмандин фикрар гьисаб дапIна. Дугъу гъарачйирин ата-бабйир индусар вуйиб гьисаб апIура. Гьадму саб вахтна гъарачйири, чпин хал-йишв гъибтну, кючери уьмур хъапIуз хъюгъну. Грельманди гъарачйирин ва Индияйин агьалйирин чIал, бедендин хусусивалар теври гъахьну, ва дугъаз мурарин арайиъ хайлин уьмуми лишнар гъидихъну. Кьанди думу аьлимдин фикрихъди жара аьлимарра рази гъахьну.
Халкь – саб, ччвурар – жюрбежюрдар. Урусатдиъ ва СССР-ин дахилнаъ ади гъахьи уьлкйириъ «цыган» кIуру гаф аьгъдрур сарра адайи. Хъа жара гьюкуматариъ гъарачйириз жараси кIуру: Англияйиъ – иджипсисар, Испанияйиъ – гитаносар, Францияйиъ – бохемьенсар, Чехияйиъ – циганесар, жугьтари – цоанемар. Хъа чпи гъарачйири чпин миллетдиз рома кIура.
ЧIал. Аьхюну пай гъарачйириз чпин милли чIал кIваълан гьархну. Вари дюн’яйиъ бабан чIал’инди улхури имбу гъарачйир 20%-тIан дар. Имбудар чпи фуну гьюкуматдиъ, уьлкейиъ яшамиш хьуз гъузнуш, гьадушван чIал’инди улхура. Анжагъ Урусатдиъ гъарачйири чпин чIал уьбхюри ва думу чпин веледаризра улупури ими. Гъарачйириз алфавит адар. Амма дюн’яйин фуну уьлкейиъ ашра, дурари я урус, я румын, ясана венгер алфавитдин гьярфариинди бикIуру. Гьаму шубуб гьюкумат гъарачйири чпин ватанарси гьисаб дапIна.
Аьдатар. Гъарачйириз гьяйвнин леэн вари терефариан хъуркьувалин, девлетнан ва бахтнан асас лишанси ву. Рякъюъ леэн бихъуб дурари варитIан аьхю бахт вуди гьисаб апIура. Хъа гъи, гьялаки нирси хмиш шулайи девриъ, рякъяриъ леънар дихъури амдар.
Гьарсар гъарачийиин кьюб вая шубуб ччвур алди шулу. Саб – паспортдиз, кьюбпиб, жикъиб – гьар йигъан ишлетмиш апIруб, хъа шубубпиб – бахтлуб, багьалу шей’арин вая кюкйирин ччвурариз ухшаруб: Лилия, Роза, Рубинчик, Валюта ва гьацира жарадар.
Юруш. Гъарачи дишагьлийирин аку рангарин кюкйир кайи яркьу кюлер хъайи юбкйир, улихьна деврариъси, гъира модайиъ гъузра. Гьамусра юбка фукьан яркьуб, багьалуб ва рапрапар апIруб вуш, гьадмукьан гъарачи дишагьли успагьирси гьисаб апIура. Мурарин дишагьлийириз шалвар алабхьуб гъадагъа ву. Чан яркьу кюлер хъайи юбка гъарачи дишагьлийиз жилирик кубкIуз ихтияр адар. КубкIиш, намуснак кярхюб гьисаб апIура. Гъизил уч апIубра гъарачйирин аьдатарикан саб ву. Сабпиб – хайлин гъизил дурариз абйирилантина гъубзра. Кьюб кIуруб – кючери уьмур хъапIрайи шараитариъ уч гъапIу девлет чпихъди гьаммишан гъабхуб думукьан гьии ляхин дар. Хъа гъизилин шей’ар хушниинди жвув’инди гъахуз шулу. БицIир бабкан гъахьиган, дугъан ччвурнахъ гъизилин кулхар, сиргъйир, гардандикк ккахьрудар гъадагъуру. Швушвазра хайлин гъизилин шей’ар апIури аьдат ву. Хъа гъарачйирин баронари (тухмарин вая саб гъулаъ, шагьриъ сатIиди яшамиш шулайи гъарачйирин кIулиъ айидари) гардандиъ гъизилин хач абхъру. Миди дурарин заан йишв улупура.
Образование ва медицина. Аьгъювалар гъадагъбаъ ва бедендин сагъвалин гъайгъушнаъ хьпаъ гъарачйир бегьем кьяляхъ гъузна. БицIидар дурари гьеле-меле мектебариз гьаъри шулдар. Хъа гьаишра, гъарачйири мектебдиъ, думу ккудубкIайизкьан урхудар. Фицики фунуб жюрейин документар гъадагъбахьна (аттестат, паспорт ва гь. ж.) гъарачйир наразиди янашмиш шулу. Бабкан гъахьиган тувру шагьадатнамара кмиди дурари лазим дару документси гьисаб апIура. Шагьадатнама адрувал гъарачйирин бицIидариз мектебдиз гъягъюз даршулайивалин сабпи манигъ’вал ву. Социалин льготар тувруган, харижи гьюкуматарин сяргьятарилан улдучIвруган тIалаб апIурайивализ дилигну, гъарачйири паспорт гъадабгъуз хъюгъну.
Чпин иццрушнар дурари укIарихьди ва сюгьрин гафариинди сагъ апIуру. Дурарин фикриинди, аптекайиъ айиб вари химия ву. Хъа йимишарикан, укIар-кьаларикан, сюгьрин гафар улурхури, гьязур гъапIу дармни вари уьзрар сагъ апIуру. Хъа эгер гъарачи гъакIнуш, дугъан уьмрин кьисмат гьаци дибикIна кIури, думу касдин, гъизил ктарди, имбу вари шей’ар гатIахьуру ва халра рабгъуру.
Деврин гъарачйир. Вари гъарачйир садакьа абгури, фал кибтри лицурайи гъилицнацар дар. Гъи хайлиндари образование гъадабгъуз ва ляхнариъ дийигъуз чарйир агура. Гъарачйирин халкьдигъ гьам культурайин цирклиъ, гьамсана спортдиъ вари дюн’яйиз машгьур вакилар а. Мисалназ, Москвайин Жемчужныйирин тухмин гъарачйирин «Ромэн» театр, футболист Златан Ибрагьимович, «Rolling Stones» рок-группайин гитара йивру Ронни Вуд, артистар Анна Нетребко, Оксана Фандера, Екатерина Климова, Элвис Пресли, Чарли Чаплин ва хайлин жарадар вари дюн’яйиз машгьур духьна.
