Айгуль Мягьямедова
1986-пи йисан 26-пи апрели Чернобылин АЭС-диъ авария гъабхьнийи. Дидхъанмина магьа 39 йис улдубчIвну, амма думу чIатху аварияйи гъабхи зарар инсанари гъира гьисс апIури ими. Чернобылин авария уьлкейин атомдин энергияйин цирклиъ лихурайи аьлимариз дарс гъабхьну – дидин кьяляхъ, Урусатдин атомный промышленностдиъ модернизация гъубхну: йирси духьнайи технологйир кIан’ан-кIулиз дигиш гъапIну ва авария даршлу жюре гъурулушар тартиб гъапIну.
Чернобылин АЭС-дин сабпи пай 1970-пи йисан тикмиш апIуз хъюгънийи. Хъа станцияйиъ лихурайи пишекрар яшамиш хьпан бадали, станцияйин багахь Припять шагьур тикмиш гъапIнийи. 1977-пи йисан 27-пи сентябриъ станцияйин сабпи блок, цIиб вахтналан шубубсана энергоблокар лихуз хъюгънийи. АЭС-ди гьар йисан 29 миллиард киловатт-сяаьт энергия туврайи.
1982-пи йисан 9-пи сентябриъ ЧАЭС-диъ сабпи энергоблокдин реакторин технологический каналарикан саб гъутIубкIнийи. Думуган инсанариз зарар гъабхьундайи, авария гъабхьи блок шубуб вазлин арайиъ рас гъапIнийи.
1986-пи йисан 26-пи апрелиъ ЧАЭС-дин 4-пи энергоблокдиъ турбогенераторин ахтармишар гъахури гъахьну. Реакторин ляхин дебккну (авария шлуси гъабхьиш мичIал апIру гъурулуш пландиз асас вуди кутIубшвну), генераторарин улупбар гьисаб апIбанди вуйи. Амма реактор хатIасузди яваш апIуз гъабхьундар. Йишвну сяаьт кьюбдиз 23 дакьикьа дилибхнайиган энергоблокдиъ тIубкIувал дубхьну, радиоактивный материаларин аьхю кьадар гьавайизди гъарабгънийи.
Насосарин оператор Валерий Ходемчук авария гъабхьи йишв’ин гъакIнийи (дугъан майит дадаргъну ахьнайи йишварикк гъибихъундар), гьадму йигъан медсанчастдиъ гъургу зийнариан ва юкьян гьар уьбгъбаан автоматикайин гъурулушдин инженер Владимир Шашенокра гъакIнийи.
Апрелин 27-пи йигъан Припять шагьрин агьалйир (47 агъзурна 500 кас), адаъну, жара йишвариз гьаънийи. Гьаддин кьяляхъ майдин вазли авария дубхьнайи станцияйихьан 30 километрихьна манзилнаъ айи 188 гъулаъ яшамиш шулайи 1I6 агъзур кассан жара йишвариз адаънийи.
Авария гъабхьи йишв цIа кабхъну убгури йицIуд йигъ гъабхьну. 200 агъзур квадратдин километртIан артухъ йишвар радиацияйи чиркин гъапIнийи. Гьадму кьадарнакан 70 процент Украинайин, Белоруссияйин ва Урусатдин жилар вуйи.
Авария гъабхьи йи-шв’ина сарпидарди хъур-кьдар цIа ктIубшвру гъуллугъарин дестйир вуйи. ГвачIин хьайиз авария гъабхьи йишваъ Киевдин областдин цIа ктIубшвру идарайин 240 гъуллугъчи хъуркьнийи.
Аварияйи дадаргънайи йишвар ккеркбан, зегьерлу духьнайи йишвар марцц апIбан ляхниъ 600 агъзурилан зиина вари Союздин ватандашар иштирак гъахьну. Станцияйин, цIа ктIубшврударин, милиционерарин, военный гъуллугъчйирин, шахтерарин ва жара пишекрарин намуслу ляхни радиация тарабгъувал яваш гъапIну, дурари чпин сагъвал фида дапIну, миллионариинди инсанарин сагъламвал гъюбхну. 10 йигъан 4-пи энергоблокдиъ цIа ктIубшвури зегьмет гъизигу Чернобылиан, Припятдиан, Киевдиан ва жара йишвариан вуйи пожарникарин сагъламвализ радиацияйи бегьем тясир гъапIну. Дурари алабхьнайи палатдихьан ляхин апIурайидар жилик, штук, гьавайик кайи радиацияйихьан уьрхюз гъабхьундайи. Гъийиху пожарникарикан варитIан жигьилурин 23 йистIан дайи.
Гъи Чернобылин аварияйикан хайлин китабар дидикIна, фильмйир адагъна. Гьякьлу мялуматар бегьем ачухъди адрувализ дилигну, эсерарин авторари жюрбежюр дюшюшар чпи чпикан ктагъура. Гьадму авария гъябкъю касарин улупбарра сабсдар дар. Думу жюрейин авария дюн’яйиъ сарун зат текрар хьуз гъибтну ккундар.
Чернобылин АЭС-диъ гъабхьи аварияйиъ гъийихдарин ва тарихи гьядисйирин иштиракчйирин гьюрмат уьбхюри, 2017-пи йисхъанмина 26-пи апрель ООН-дин теклифниинди вари дюн’яйиъ Чернобылин авария кIваинди уьбхру варихалкьарин йигъ вуди къайд апIуру.
