Гюлягьмад Маллялиев

Чан вари ярхи уьмур гъул’ан удудучIвди гьапIу Иса, жвуран гаргрин уьзур кади, хизанари Мягьячгъалайиъ аьзархайиъ ккаънийи. Уьзур сагъ апIури, дугъан шубуб гьяфта гъабхьнийи. Исайин мукьан гагьди жвуван хулаъ адарди вахт адапIури сабпи раж вуйи.

Гьии гъабхьир, кьаби жви сад йигъан чахъди палатайиъ айи гъумугъ жиларихъди больницайин гьяятдиз удучIвнийи ва хайлин вахтна сентябрин ригъун хуш нурарихь чан кIурбар аргри имийи. Дугъаз сацIиб амкIра утIубччвнийи, амма чахъди хъайидар гъумар апIури архьнайиган, гьадрариз ккилигури, шавгьрин теменйириз маш ва хилар ккиври, кьас’ин деъну гъузнийи. Хъябягъган дугъу уьгьйир апIуз хъюгъю, температура удубчIву, ва агъсакълин гьял читин гъабхьи… Гьамци думу хъана шубуб гьяфтайиътIан артухъ вахтна больницайиъ гъитнийи. Сифте мичIал хьувал сагъ апIури, хъасин беден мюгькам апIуз витаминарин рубар йивури ва жара процедурйир гъахури.

Исайин миржцIурна ургудпи йис гъябгъюрайи. Уьмрин юлдаш рягьматдиз душнайи агьли касдиз лигрур бицIину балин хпир ва дурарихъди яшамиш шулайи худлин жигьил швушв вуйи. Иса халис дагълуйиз хас вуйи ужудар лишнар – аьхюр-бицIирихьан гьюрматлувал, хасиятнан пучIувал, инсандихъан юкIв убгрувал – кайир, чан улихьна гъабхиб назар дарапIди ипIрур, кюлфетдиз чахьан шлу кюмек апIрур вуйи. Гьаддиз аба швушвазра, худларизра, чан веледаризра гизаф ккундийи. БицIи гудлари, аьхю аба кьялаъ тIаъну, чпи дарсариъ гъудубгъуб дугъаз ктибтуйи, ва, абайи гъалатIар кади бязи урус чIалнан гафар слогариинди текрар апIруган, дугъаз тамаша апIуйи.

Иса багъри халкьдиз, бабан чIалназ гизаф гьюрмат-гьязат айир, абйири-ланмина гъузнайи ужударсдар аьдатар уьрхрур вуйи. Палатайиъ жвуван чIал аьгъюдар адрувалиан сифте дугъаз лап читинди алабхънийи. Хъа яваш-явашди агьли касди, сифте уфаллугъвал кади, хъа аьхириъ дириди урус чIалниинди гафар апIузра гъудубгънийи, жигьил медсестрйирихъди зарафтарра кмиди апIуз хъюгънийи.

Хъа палатайиъ айидар вари гъумугъар вуйивалиан дугъу, сифте дурарин гафарихъ хъпехъури, вари кIваинди гъибтуз чалашмиш шуйи, хъасин яваш-явашди дураринра гъавриъ хьуз хъюгънийи. Саб ражари, палатайиъ айидарикан варитIан жигьилури чаз чай убзиган, муганазси урус чIалниинди «испасибо» дарпиди, «савбол», «яхши чай» гъапнийи. Гъумугъар Исайин му гафарикан гизаф рази гъахьнийи, ва гьаддихъанмина дурари яшлуйихъди анжагъ чпин чIалниинди улхуз хъюгънийи, хъа думу гъаври даршлу гафарин мяна урус чIалниинди ккатIабццуйи.

***

– Я аьхюр, сарун ухьу ихь кьабир фукьан вахтназ духтрарин хилариин илитну гъитру? Гъач думу адагъуз гъягъюрхьа. Гъуландари сар–швнури, Иса аба гьаз хурадарчва, сагъ гъахьундарин, кIури гьерхунзухьан, – гъапнийи гвачIнинган хюни ккудубзну хулазди учIврайи Теврюзди Мусайиз.

– Адашдиз аьзарханайиъ кпалгнуш кIураза, хулаз гъюрза кIури, дих-дикIра адар дугъан, – инчI ккадапIнийи Мусайи.

– Адаш адарди, йишвну кьаназ дустарихь гъузри, увузра кпалгубси рябкъюразуз, гъужа… Аьйиб апIурвуз инсанари, – кIул гъутIубччву кейванийи.

– Яваш йихьа, я бика. Гьаци гъапи гаф вуйиз. Гьязур йихь, закур гвачIнин ухди гъягъюрхьа.

Мусана Теврюз аьзарханайиъ учIвруган, лисундин вахт вуйи.

– Иса аба уьл ипIуз душна, – гъапнийи отделение-йизди учIвру раккнихъ дийигънайи дишагьлийи, дуфнайидари суракь апIурайирин ччвур гъапиган, дишла инчI ккадапIури.

Исайи чан танишдариз баркаллагь дупну, духтрихъди ва медсестрйирихъди аьхиримжи гаф-чIал дапIну ккудубкIайиз, саб сяаьттIан артухъра гъабхьнийи. Думу гьауз неинки учв дахъну айи, хъа гьацира гъунши палатйирианра аьзарлуйир, ва гьацира медсестрйир гъафнийи. Мусана Теврюз адашдин гьяракатариин мюгьтал духьнайи – муганаз жара дишагьлийирихьан утанмишди манзилнаъ дийигъру дугъу мушваъ, баркаллагь кIури, хпи тяфйирин хилар чIюркьюрайи, кьюрилан ижмиди хабарра алдагънийи, хъа сар ккунишин йивру кIалбарин кьялан яшариъ айи медсестрайиз улра кмиди кчIюбкьнийи. Исайин рангарра дигиш духьнайи – улихьган гъатхушин йивнайи машнан хамра, муганазси дарди, акуди вуйи, хъа кефйир – лап ачухъди.

– Узу увуз гъапундайин, адашдиз мушв якьинди кпалгну. Витаминарин рубари му бегьем жигьил дапIнайиси, – жиниди хъуршлихьди кугънийи Мусайи хпирик.

Х улаъ абайиз тамарзуди ккилигурайи гудлари, думу дишла кьялаъ тIаъну, дугъкан хилар ктатурайи, сарпидарди абайин хабаъ учIвуз чара апIурайи.

– Уву мукьан гагьди гьаз гъюрадайва, я аба? Учу кIваълан гьархнийвуз дарш? – наз ва цIибди тюгьметра кади гьерхнийи аьхю абайин варитIан юкIв али миржид йисаъ айи гудул Аслийи.

– Ты что гаваришь, внучинька? Как дедушка мог забыть тебя, маю солнышка? Как твои дила, радная? – абайи дугъан кIукIшиз мак гъапIнийи ва риш хабахъна гъадагънийи.

– Я дада, абайи фици ужуйи урус  чIал апIураш, ебхьурануз? Дугъаз больницайиъ шли дарсар кивнийкIан? – цIийи хабар кади гъажаргънийи Зюгьре абайин гафари аьлхъюб капIу чан дада Муминатдихьинди.

Ярхи рякъюъ энгел гъахьи аба дишлади нивкIуз гъушнийи. Хъа бицIидар, думу фила хъиргруш ккилигури, зат яваш дарди аба дахънайи хулан раккнихъна гъягъюйи, думу явашди гъюцIюбгъну, абайин ицци хъухарихъ хъпехъуйи ва,

кIул эбхну, пашманди кьяляхъ гъюйи.

Сяаьт хьуб шули, аба хизандин хулазди учIву.

– Уважаемая пациенты. Вечерний прием пищи! – гъапи абайи ягъал сесниинди, шлихъ-вуш хътIерццурайиганси.

Хабарсузвалиан халачийихъ деънайи Муминатра, атIин убхурайи Теврюзра гьилиркънийи. ЦIиб ара идипну, кьаби жвуву хуландарихьан гьерху: «Где мая еда?».

– Я аба, гьамус хурза, гьамус, уву деъ столихъ, – Муминат, хилиъ айи гаркIалра дипну, дишлади халачийихъан гъедергу ва абайиз столиин ипIруб дивуз хъюгъю.

– Кампот мой туже не забудь, – кучнийи дугъан хъуршлик Исайи. – А ну-ка, детки, вы туже еште, саставите мне канпанию, – илтIикIнийи Иса гудларихьинди. БицIидарин шадвалин кьадар адайи.

– Аба, хъа уву учукди сарун гьарган урус чIал апIурна? АпIин сарун, – шулугъчи Мансури аьхю абайиз ул кчIюбкьнийи.

– Канишна, буду, – жаваб туву Исайи.

Хябяхъган, Муса хулаз гъафиган, Теврюзди, явашдиси дугъхьан «Гьаму адашдиз фу дапIна? Саб гафкьан ихь чIалниинди апIури имдар», – цIиб гъалабра кадиси гьерхнийи.

– Я кас, баладар, – ккятIялхъю Муса. – ЦIийи чIал гъудубгъну, чан аьгъюваларикан неззет ктабгъура. Гъит, чав арцIайиз гафар апIри, – яваш алау дугъу хпир.

Закурра, саритIра Исайи хулаъ айидарихъди анжагъ урус чIал’индитIан гафар апIурадайи. Аьхю абайик сабсан цIийи гъиллигъ кабхънайи. Дугъан уьл ипIру вахт больницайин къайдайихъди дубшнайи. Муганазси дарди, гьамус йигъан хьубан чIив гьибтрайи, ва, чIив улубкьубси, дугъу хизандин хулак кабснайи чан хул’ан «Несите кушать!» чIигъ апIуйи, хъа ипIруб хуз кьан гъабшиш, цализ гъурдар йивуйи. Абайин хасиятнан аьжайиб дигиш’валари аьхю кюлфетар мюгьтал дапIнайи. Мусайира сарун му ляхнар зарафатназ илтIикIури имдайи, адашдикди дугъан цIийи гъиллигъарин гьякьнаан гаф-чIал апIуз ужуб мюгьлет абгурайи.

Сад йигъан гъулаз палтар, парчйир, ликариин алахьрудар масу тувру алверчйир гъафнийи. Чпин хуларин цаликк машин дебккну алвер апIурайидариз Мусайи, табасаранарин аьдат вуйибси, лисундин чIив ипIуз хулаз теклиф гъапIнийи.

Суфрайихъ дурарихъди гаф-чIал апIури, Мусайиз чан хялар Къарабудагъкентдиан вуйи гъумугъар вуйиб аьгъю гъабши. Гъумугъар вуча гъапиган, ккебехъну уьл ипIурайи Исайи саб дупну дурарихъди гъумугъ чIал апIуз хъюгъю. Хялар сифте мюгьтал гъахьнийи, хъасин, чпин таниш касдихъдиси, дугъахъди аьшкьниинди чпин чIал’инди улхуз хъюгънийи. Мусара, Теврюзра адашдиин тяжуб духьнайи.

Саб сяаьтналан хялар даккундиси суфрайихъан гъудужвнийи ва, Иса абайилан гъахи касдиланси хабар алдагъну, варидариз баракаллагь дупну, хул’ан удучIвнийи.

– Яхши адамлар, – гъапнийи дурар гьаъну кьяляхъ гъафи Исайи.

– Фу гъапнива, адаш? – илтIикIнийи дугъахьинди Теврюз.

Исайи дугъаз гъумугъ чIал’инди жаваб тувнийи.

– КIули шуладарза яв, адаш.

Амма Исайи швушван вари гафариз гъумугъ чIалниинди жаваб тувуйи. Теврюз кIурубдихъ мюгьтаж гъахьнийи.

– Я адаш, увуз фу дубхьнавуз? Уву табасаран вува, учура табасаранар вуча. Учуз гъумугъ чIал аьгъдарчуз. Гъи жвуван чIална аьдатар масу тувру вахт дарав. Гъит гьаму бегьемсуз ляхнар, – гъапнийи тюнтди Мусайи, уьмриъ сабпи ражари адашдиз гъагъи гаф апIури.

– Намыссыз кеше, – хъял кубчIвнийи Исайикра. Дугъу чан кIул’ин али бачIук ултIубхьну, думу балин ликариккинди гатIабхьу ва чав дахъру хулазди гъушу.

– Я гъужа, яваш йихь, аьйиб апIур гъеебхьдари. Гъит, чаз ккуни чIал’инди гафар апIри. Тюнт махьан, – гьамус Теврюзди чан жилир яваш алаурайи.

Кьюд йигъан Исайи кьастнаанси кюлфетарихъди анжагъ гъумугъ чIал’индитIан гафар апIури гъахьундайи. Шубудпи йигъан гвачIнинган, чан жвилли суалариз Иса абайи таниш дару чIалниинди жавабар тувруган, бицIи Аслийи дугъаз: «Я аба, узу яв гъавриъ ахърадарза», – гъапнийи ва, юкIв абцIну, бицIи хъюхънихьди хъюртIар шуртIар апIури, ишуз хъюгънийи. Яркьу суфрайихъ уьл ипIурайи хизанар вари гьаму дакьикьайиъ саб дупну ккебехъу ва, мялум дару сюгьрин кьувватну амур гъапIдарси, сабхилди абайихьинди лигуз хъюгъю. Миржид жут улар чаин алаъну гъяркъиган, Исайиз цIиб гьиидар гъабхьнийи. Дугъу гъурдазди хъадру уьгьюра гъапIнийи. Амма Асли дих алдарди ишури имийи, хъа имбударин сессуз ва тюгьмет кайи лигувал давам шулайи…

– Фу вуйичв? Зат дярябкъю аьлмат дябкънанчвуз дарш? МичIал хьайиз ичв чаяр ухай, – гъапи, лизи гъалин улчIвмариккан гъагъиди лигури мелзниин бабан чIал илибшу Иса абайи.

Суфрайихъ хъайидариан, ил ипнайи шарин кьикь хътубчган фици гьава удубчIвуруш, гьаци сабхилди разивал кайи «ухьт» адабхънийи.