Зубайдат Шябанова
Милли чIалар уьрхювалихъди ва артмиш апIувалихъди аьлакьалу месэла вари дюн’яйиъ учIруди дийибгъна. Гьяйифки, чIалниин лихуз ккуни инсанарин кьадар думукьан аьхюб дар. Гьадму гьисабнаан, табасаран чIалниин лихурайи инсанар тIубаринди ктухуз шулу. Табасаран чIал уьбхбахъан юкIв убгурайи, дидин артмиш’валик пай кивуз ккуни ватандашарикан сар Багьаудин Къурбановра ву.
Багьаудин Къурбановди 15 йисан Халагъ гъулан мектебдиъ бабан чIал киври гъахьну. Гьамусяаьт думу пенсияйиз удучIвна, амма дугъу табасаран чIалниин лихувал давам апIура. Варихалкьарин бабан чIаларин йигъан улихьна учу дугъахьна, чIалнан гьякьнаан чан фикрар ачухъ апIуб ккун апIури, илтIикIунча.Тажрубалу мялимди къайд гъапIганси, аьхиримжи вахтари ихь халкьдин чIалнахьна вуйи янашмиш’вал, гьиссвал зяиф шула.
«Дици хьпаз багьнийир гизаф а. Сабпиб, урус чIал ихь уьмриъ яркьуди убчIврайивал ву. Яна, техника артмиш хьувалихъди сабси, урус чIалра гьарсаб миллетдин уьмриъ гъалинди убчIвна. Думу дебккуз шлуб дар. Кьюбпи манигъвал чIалназ телефонари ва телевизорари тувра. Дурари бицIидарин вахт бисура. Мура ухьхьан дебккуз шлуб дар. Зарарси, диди аьгъювалар гъадагъуз, аьлакьа йибтIуз, хабрар гъадагъуз кюмекра тувра. Гьаддиз ухьхьан му терефназра къаршу хьуз шулдархьухьан. Шубубпи манигъвал РД-йин образованиейин министерствойин терефнаан дубхьна. БицIидарин багъариъра кмиди шубуд йислан зиина вуйи бицIидарихъди гъабхурайи тамаша, апIурайи гаф урус чIалниинди ву. 6-7 йис яшариъ айи, мектебдиз гъягъюз гьязур апIурайи бицIидарин бабан чIалнан сесерихьна ушвнин гьендемар вердиш хьуз, думу сесер ушвниан адауз гьязурлугвал тадабгъура. Гьадму яшарин бицIидар дагъустандин миллетарин чIаларин читин къалхандин сесериин вердиш дархьиш, дурар дудрургъиш, думу яшнаан удучIву вахтна гьендемар думу читин сесер адауз, вердиш’вализ хуз читинди ву. Юкьубпи манигъвал – инсанар чпин бинайихьан жара йишвариз, аьхю шагьрариз, регионариз гъягъювалихъди аьлакьалу ву. Дурарра хъадауз шулдар. Ляхин, гъазанж, гьиишин абгури удучIвну гъягърударин тахсир адар. Хъа миллетдин чIалнахьан гьудучIву баяр-шубариз жара миллетаригъ гъяхъган, бабан чIал дубгъуз гъагъиди шулу. Москва, Новороссийск, Мурманск ва жара шагьрариъ яшамиш шулашра, жвуван ватандихъди аьлакьа дудрубгрудар, бабан чIалнахъан бицIидар хътадатIрудар, хизандиъ бабан чIал зяиф хьуз гъидритрудар а. Узуз хайлин дицистар хизанар танишди вузуз. Хъа гъулаъ яшамиш шули, чпин бицIидарихъди, чиб-чпихъди урус чIалниинди гафар апIури, ихь чIал улулупрударра а. Миди чIалназ аьхю манигъвал тувра.
Узу гьамусяаьт чIалниин лихураза. ЧIалназ дарман абгурза кIури хъюгъну, кьюд йис вуйиз. Бабан чIалназ дармнарикан вуди, гьелбетда, ерли миллетарин чпин бабан чIалнахьна вуйи гьиссар гъалин апIувал, иллагьки чIалнахьна вуйи ккунивалиинди чпин ватанпервервал улупувал ву. ЧIал ва чIалнахьна вуйи ккунивал артмиш апIбан бадали, чIалниин лихурайидари – мялимари, газатарин ва журналарин вакилари, институтарин аьлимари – гьаму ляхниз кюмек шлу серенжемар тартиб дапIну ккунду. Му саб. Кьюб кIуруб – вари миллетарин идарйирин, жямяаьтлугъ тешкилатарин вакилар бицIидарин багъариъ ва ккебгъбан классариъ имиди, бицIидариз бабан чIалар дургъуз шараитар яратмиш апIуб ккун апIури, аьхю кьадар нуфус айи серенжемариъ образованиейин министерствойихьна илтIикIну ккунду. Шубубпиб – мялимар гьязур апIру къайда дигиш гъапIиш, харжи даршул. Табасаран райондиъра узуз таниш вуйи мялимарин арайиъ вафалуди лихурайи, чпин ляхин кIваантIан ккуни мялимар а, хъа, гьаддихъди сабси, ужуб гьязурвал адру мялимарра алахьуру. Гьаддиз ДГУ-йиъ, ДГПУ-йиъ ва педколледждиъ бабан чIаларин мялимар гьязур апIру ляхниз артухъ фикир тувну ккунду.
Юкьубпиб – узу «Табасарандин нурар» газатдиз, «Дагъустан дишагьли» ва «Ппази» журналариз гьар йисан подписка апIури шулза. Вари макьалйир урхураза. Инсанари чIалнахьна вуйи янашмиш’вал гьюдюхиш, чIалнан улихь арайиз гъюрайи месэлйир вари дургру. Узуз фу пуз ккунди а? Бабан чIалниинди удучIвурайи газатариз подписка апIувал зяиф хьуз гъибтну ккундар! Советарин девриъ гьарсаб идарайиз райондиан подписка апIуз табшурмиш апIуйи. Гьамус халкьдин «Табасарандин нурар» газатдин подписка цIиб дубхьна. Думу подписка апIинай кIури, я райондин кIулиъ айидарин терефнаан, я тешкилатарин терефнаан гъайгъу зигру касар амдар», – гъапнийи Багьаудин Къурбановди.
Табасаран чIал арт-миш апIбан гъайгъу зигури, думу уьбхру рякъяр агури, Багьаудин Къурбановди саб жерге дигиш’валар тIаънайи алфавит тартиб дапIна. Ич сюгьбатнаъ дугъу улихьнаси ихь аьлимари гьязур дапIнайи алфавитдин бязи месэлйирихъди учв рази даруваликанра гъапнийи. Багьаудин Къурбановди чан алфавитдин проектра думу кьабул апIру касарин улихьна адабгъуз, учв дурар гъаврикк ккауз ва дурарихъ хъпехъуз ккуниваликан гъапну. Хъа думу месэла фици кIулиз удубчIвуруш, дугъу чав газатдиз бикIиди.
