Багьаудин Къурбанов,
Халагъ гъул

Макьала бикIбан метлеб фагьумлу касдикан гъурхдариз дугъан гъяни асарнакан мянфяаьт хьуб вуйиз.

Ярхла Рязандиъ, сагъламвалин гъайгъушнаъ ади, гизаф вахт гьапIунза. Мюгьлет ккабхъиган, гизафси китабар урхури гъахьунза. Йиз яш 83 йис дубхьнашра, китабарихьна вуйи аьшкь байвалинубсиб имийиз. Урхру китабар узу кьюб жюрейиндар вуди гьисаб апIураза: гъидикIдар ва чIивидар. Мушваъ узуз кьюб чIатху «чIиви китабар» рас гъахьну: «Эрудит» (варибдикан гъалин аьгъювалар айир) ва «Архитектор». Сифте сабпи китабдикан ктибтурза.

Кючейиъ скамейкайиин деъну сюгьбатнаъ айидаригъян сари узу, хилхъан дибисну, гъирагъдизди гьадагънийи.

– Уву кавказлу вуна?
– Ав, дагъустанлу вуза.
– Авар вуна, дарш дарги?
– Узу табасаранлу вуза.
– Агь! Хъа фтиинди тафаватлу ву ичв миллет?

Сабпи фикриъ «хялужв кьабул апIрувалиинди» пуз ккун гъабхьнийзуз, хъа ахиримжи йисари туристари вари дагъустан халкьариз гьаци кIура. Узу фу кIуруш абгури амиди, чав гъапну:
– Табасаранар чпин чIалниинди саризра ухшар дару халкь ву. Ичв чIалнаъ 48 падеж айичв, алфавитдиъ 48 гьярф айичв. Ичв чIал дюн’яйин варитIан читин чIаларин сиягьнаъ 4-пиб, хъа Урусатдиъ сабпиб вуди улупнайичв.

Узу хилари кIул гъибисза ва гъапиза:
– Дугъужва, дугъужва!
– Увуз гьеидар гъабхьнийин? – гьерху дугъу.
– Узу табасаран чIалнан гъагъи гьялназ чарйир агури лихурайир вуза. Мушваъ узуз йиз фикрар алахьну, узуз аьхю асар гъабхьну.
– Хъа табасаран чIалнан фициб гьялну уву чаина жалб гъапIну?

– Табасаран чIал (гьадму саягьнаъ а вари дагъустан миллетарин чIаларра) имдар шулайивалихьна гъябгъюра. Хъа чпин милли чIалар, чIаларихъди миллетра, ккутIрайивалихьна гъябгъюра-йибдин гъавриъ ади, халкьар гьязурвалиъ адар. Думу месэла дагъустан халкьдиз гъайгъусуз вуйиб дубхьна. Гьаддиз узу, коронавирусдиз, ракдиз, ВИЧ-диз дармнар агурайидариси, кетIерццнайи бабан чIалариз дарман абгураза. Дидин компонентар, арайиз хру паяр дидихъназуз, дармни фициб асар тувруш, мектебарин коллективариъ, гьар гьуркьу дюшюшариъ ахтармиш’валар гъахураза. Гъяни натижа хруб исбат шулазуз. Сасдари хьуцIур-варж йисаз бицIи чIалар ккутIру кIура, хъа узу агъзур йисазра дурар уьрхюз шлувалиин инанмиш вуза. Асас вуди ялгъуз сабпи шартI яратмиш дубхьну ккунду: вари инсанар жвуван миллетдин багьалувалин гъавриъ хьуб, дидин гъайгъушнахъинди халкь, чIалнан аьяндрар, гьюкмин вакилар илтIикIуб. «ИлтIикIуб» кIурувалин кьюб мяна а: чиб-чпи илтIикIуб ва, илтIикIбан фикриина алаъбан бадали, ахтармишчйири фендар агуб.
Мукьан ярхиди йиз терефнан гафар узу сатIи гъапIну кIури, йиз сюгьбатчи гафар апIбаъ дугъужврур дар – жикъиди хьпан бадали, дугъан суалариз вуйи йиз жавабар сатIи гъапIунза. Хъа узу чаз туву суалариз жавабар туври, дугъу гьамци гъапнийи:

– Урус чIалнаъ айидар 6 падеж ву, армян чIалнаъ 7 падеж а. Хъа вахтарилан дюн’яйиъ 5–6 чIалтIан гъузидар. Артмиш’валин улихь гъягъюрайи уьлкйирин чIалари вари имбу чIалар ккаъди. Гьаддиз миди вуйи чIаларин гъайгъу дизигну ккунду. ЧIалнахьан ярхла гъахьи бицIидариз, аьхю гъахьиган, жвуван ватан, миллет, миллетдин чIал багьалу шулу, думу дубгъуз, ччиварихьна хътакуз ккун шулу. Гьаддиз гьацдариз, чIиви чIал фици ебхьуруш, гьадму ебхьувал дюбхну ккунду. Мисал вуди, газат урхури, сес бикIну ккунду – сесер фици ерхьрудар вуш аьгъю апIбан бадали.
Дурграйи чIалар цIийикIултIан артмиш гъахьивалин мисалар а. Жугьдарин диндин бина вуйи «Таврат» китаб иврит чIалниинди дибикIнайиб ву, хъа жугьдар вари дюн’я вуйибси гъарагъну. Иврит чIал имдар гъабхьну. Инсанар чпи ахъу йишварин чIалниинди улхуз хъюгъну. Гьаци гъабхьну иврит чIалнанна. Жугьдар Израилиз уч хьуз хъюгъиган, Элиэзер Бен-Йехуда кIуру касди иврит алфавит дюзмиш гъапIну, ва гьаддиинди иврит чIал хъана ишлетмиш’валиъ, артмиш’валиъ убчIвну. Бабар чпин веледариз иврит улупбан жавабдарвалиъ хьпан гьякьнаан Израиль уьлкейин гьюкумдрари тялукь къарар адабгъну.

– Хъа увуз чIаларикан мукьан гизаф наънан аьгъявуз? Уву фуж вува? Фу кеспнан эйси вува?

– Узу заан зигьим айи механик вуза. Узуз алабхъу аьгъдруб фу вушра аьгъю апIурза. Узуз аьхю библиотека азуз. Узухьна китаб урхуз, гъадабгъуз, гьюбюхюз ккунди, гизаф инсанар гъюри шулзухьна. Узуз вари дюн’яйин халкьарин чIаларин китабар азуз, гьадму гьисабнаан Африкайин варитIан бицIи миллетдин чIалнан китабра – думу узуз африкайин чIаларин профессори багъиш гъапIуб вузуз.
Узу эрмени вуза, Александр Артемович Багдасарян, 75 йис вуйиз.

– Саб суал увуз, – гъапну дугъу, – инсандиз уьмриъ варитIан лазим шлу игьтияжар фйир ву?
Узу хъана дугъужвза, мугъаз фициб жаваб тувдикIан кIури. Хъа дугъу чав жавабра гъапи: – Инсандиз сабпи нубатнаъ игьтияж айидар кьюб шейъ ву: сабпиб – сагъвал, кьюбпиб – аьгъювалар. Йиз адашна дада му ляхнин гъавриъ айидар вуйи. Гьаддиз дявдин кьяляхъ вуйи читин йисари дурари учуз, чпин веледариз, шлубкьан йикк абгуйи, тIяаьмлу хураг апIуйи, «ипIинай сагъвализ» кIуйи ва учу урхбиин алауйи. Узуз аспирантурайиз гизаф теклифар гъахьнийи, хъа узу гъушундайза. Йиз сагъвал уьбхювализ лигну, аспирантурайиз узу дурушуб дюзиб гьисаб апIуруза. Узура йиз баяр-шубарин – сар байна кьюр риш азуз – сагъвалин ва урхбан гъагъу гъизигунза.
Артемовичди, чав тIубарихъди жибдиан адабгъуб улупури, узхьан гьерху:

– Гьаму фу ву?
– Бутылкайин кIап (пробка).
– Ву. Гьамцдарин шубуб кьути айзуз. Гьамус саб жарариз тувунза, кьюб хулаъ имийиз. Мурар гьаржюрейиндар ву. Гьамрарикан жил’ин кюкйир, кешрийир дюзмиш апIуйза, хъасин даргъуйза, ва узуз лигурайи 2–3 йисаъ айи йиз баяр-шубариз, гьамус айибси учву дюзмиш апIинай, кIуйза. Хъасин дурар йиз табшуругъ тамам апIбиин эллешмиш шуйи. Дурари хулан жил алабцIну аьхю накьишар, килисйир дивуйи. Гьарсаб кьутдиъ 1000 кIап гьамусра амийиз.
Йирхьубпи-ургубпи классариъ айиган, дурари узуз суал тувнийи: «Адаш, гьаз учухъди классдиъ урхурайидарихьан учхьанси мисалар, месэлйир гьял апIуз шулдар?

– Дурар чпин хизанариъ учвуси кIва апIуз, кIваинди гъибтуз, гьарсаб месэлайиъ «жвуван накьишар» агуз гьязур гъапIундар, – жаваб тувунза.
Йиз балира, кьюрид шубарира мектеб гъизилин медалариинди, вузар уьру дипломариинди ккудукIну, гъи дурариз ужудар хъуркьувалар а, дурар бахтлу ву, учуз (дурарин адашдизна дадайиз) аьхю гьюрмат апIуру, учу дурариин гизаф шад вуча.

– Эрмени халкь фагьумлу халкь ву, – тасдикь гъапIну Артемовичди. Эрмени аьлимари илимдин цирклиъ гьам Урусатдиъ, гьамсана вари дюн’яйиъ аьхю йишв бисура. СССР-ин девриъкьана Арменияйиъ вытрезвитель гъабхьиб дар. Гьич саб вахтнара Арменияйиъ детдомар гъахьундар. Читинвалиъ ахъу бицIидар ярхла багахьлуйирира кмиди, чпихьна духну, гъайгъусузди гъитри гъахьундар. 1988-пи йисан Спитакдиъ жилар гъутIурччвган, 30 агъзур кас йихувалин натижайиъ агъзрариинди йитимар гъузнийи. Амма багахьлу дарударира кмиди дурарин варидарин гъайгъу гъизигнийи…

Учу сюгьбат гъабхури, шубуб сяаьт гъабхьнийи. Кючейиъди гъягъюри, гьахъдари швнур-сари Александр Артемовичдин хил бисури, дугъаз салам тувуйи, гьерхуйи, улихьна дулхнайибдин жаваб ктибтуйи. Яни му йиз «чIиви китаб» инсанариз гизаф кюмек туврур, дурарин гъайгъушнаъ айир, чахьна гьюрмат айир вуйиб аьгъю гъабхьизуз. Жара эрменйирихъди гафар апIру вахтна, узу сарсана эрмени жвувахъди, Александр Артемович Багдасаряндихъди, таниш гъахьунза гъапиган, дурари, «а-а-а.., думу ич кIулиъ айир вуйич» кIуйи.
Рязань шагьриъ армянарин диаспорайин гьюрматлу вакил вуйи мицир лайикьлу касдин «чIиви китаб» узу урхувалиин гьаммишандиз рази вуза. Гъит учвузра му бикIбакан мянфяаьт ибшри.