Умгьанат Сулейманова
Ватандин Аьхю дявдикан улхруган, гъалибвал багахь гъапIу игитар кIваин дарапIди, дурарин ватанперверваликан, гьунарарикан аргъаж шулайи насларихьна мялуматар дурукьди гъитуб ярамиш вуйи ляхин дар. Гьяйифки, му къурхулу дявдин гъалибвалик пай киву, дявдин женгарин читин рякъяр ккадау игитар ихь арайиъ сар-кьюрра имдар. Думу вахтна совет халкьдин вакиларихъди женгариъ хайлин табасаран баярра иштирак гъахьну. Дурарикан сар Хайирбег Мягьямедбегов ву. Думу 1907-пи йисан Табасаран райондин Хурцикк гъулаъ бабкан гъахьнийи. Хизандиъ дурар кьюр чве ва сар чи айи.
Дяви ккебгъу садпи йигъари Хайирбег Мягьямедбегов чан хушниинди дявдиз гъягъюру. Уьру Армияйин 162-пи дивизияйиъ думу пулеметдиан йиврур ва ужур авчи вуди гъахьну. Учв дявдиз гъушу сабпи йигъланмина думу варитIан читин женгариъ иштирак шули гъахьну. Думу гьядисйирикан узуз Хайирбег Мягьямедбеговдин аьхюну бай Мягьямедбегди ктибтунзуз.
«Аьхю Гъалибвалин машквар багахь шлуган, гьар йисан адашди дявдиъ гъахьи дюшюшар кIваин апIури, ктитури шуйчуз. Ихь аьхю абйирин гьунарар кIваин уьрхюз, фициб читинвалиинди гъийин ислягь уьмур гъазанмиш гъапIнуш, ухьлантина гъахьидаризра ктибтуз буржлу вухьа.
Дявдин гъагъи йисари инсанарин фикриъ удрушрубкьан аьхю зулмар гъахьну. Шагьрариина, завариан ахьру литIнарси, душмнарин самолетариан бомбар ахьри, мектебар, заводар, фабрикйир ва жара карханйир ккидирчну. Гаш’вали, ттарагъру уьзрари, кьюрдун аязари бицIидар, кьабидар, дишагьлийир агъзрариинди йихуйи.
Ватандин Аьхю дявдин женгар гизаф гъагъидар гъахьнийи. Саб ражари адашдиз командири душмнин кьушмарин кьадар, яракьар жин дапIнайи йишвар ахтармиш апIуз табшуругъ тувру. Адаш, сар-кьюр ужудар эскрарра гъадагъну, табшуругъ тамам апIуз гъягъюру. Ярквраантина гъягъюрайи вахтна дурариз сабпну яваш дихниинди апIурайи гафарин сесер гъеерхьу. Жилик карснайидарси дахъну, ихь эскрар дикъатлуди гафарихъ хъпехъуз хъюгъю. Немцар шубур вуйи. Дурар ипIру сурсатар дивнайи йишв уьбхюрайидар вуйи. Адаш ва дугъахъди хъайи эскрар, кьялхъянди дуфну, немцариин алархьуру ва дурар чIивиди дисуру. Адашди чахъди хъайидариз гьамци кIуру: «Юлдшар, лигай, ухьуз сарун мициб мумкинвал хьибдар. Ухьу йигъан душмандихъди женгнаъ айидар вухьа, хъа дурарихъди женгназ удучIвуз кьувватра ккунду. Кьувват хьуз ужуди фун абцIну ккунду. Сифте гьамушваъ айи ипIру сурсатар вари жин апIурхьа, хъасин ухьу гъидису немцар ухьухъди гъахурхьа».
«Учуз командири туву табшуругъ вуди, учу гвачIиндизкьан жараб апIури гъахьунча – итIрудар гьитIикIбахъ гъахьунча. Гьамус гьапIру?» – гьамцдар фикрари адашдиз гюн туври гъахьундар. Амма командири, эскрари гъапIу ляхниз фикир тувну, гъапну: «Мягьямедбегов, увуз, яв эскервалин буржи намуслуди кIулиз адабгъбаз аьхю чухсагъул, гьаз гъапиш бензин хъадру машин гъябгъюдар, ари инсанра гьаци ву. Дицисдар касарин гьитIибкIубра Аллагьди аьфи апIур. Уву гъи ихь Ватан душмандихьан уьбхюрайи варжкьан эскрарин фун абцIунва. Уву фукьан баркаллу ляхин гъапIнуш, фикир туврана?!» Мидихъди сабси дурари чIивиди гъидису немцари ихь кьушмариз ужуб мялуматра тувну, – кIваин гъапIнийи Мягьямедбегди адашдин ихтилат.
ВуйиштIан, немец кьушмарин аьхю ниятар ади гъахьну. Дурариз, кьиблайиъ совет кьушмар дагъитмиш дапIну, Кавказдин нафтлин мяднар дисуз, гъулан мяишатдин артмиш’вализ аьхю мумкинвалар айи Дон, Кубань ва жара районар дисуз ккундийи. Ич адашди гъуллугъ апIурайи 162-пи дивизияйи немцарин му ниятар чIур апIбак аьхю пай кивну. Адашдин гафариинди, дурарин дивизияйиъ айи эскрар вари жавабдарвал кайидар, гьаммишан дявдин разведка гъабхбан ляхниъ улихь хьайидар вуди гъахьну. Гьамци ич адаш Хайирбег Мягьямедбегов Украина азад апIру женгариъра, ригъ алабхъру терефнаъ айи шагьрарра азад апIру женгариъра шерик гъахьну. Душваъ зийнар духьну, думу 2 вазтIан артухъ вахтна госпиталиъра имийи. Душв’ан адаш хъана фронтдиз гъушну ва, душмнариз йивури, Берлиндизкьан гъафну. Хъа Берлиндиз вуйи рякъ фициб шул кIури, фикир вуйичв? Гьелбетда, читинуб. «Дицисдар зулмин йигъар гьич саризра дярякъри», – кIуйи адашди.
Адашдин уьмрикан ктибтуз хъюгъиш, саб китабдиз мялуматар а.
Ватандин Аьхю дявдин кьяляхъ хайлин жилар кьяляхъ гъафундайи. Кьяляхъ гъафидарира гъулан мяишатдин гъайгъу дизигну ккундийи. Адаш дявдиз гъягъру вахтна ич Гьяжимурад кIуру аьхюну чве ади гъахьну. Дугъу адаш дявдиз гъушу вахтна мяълийиинди шиир ктабгъну кIуйи. Хъа узу ва йиз аьхюну чи Муслимат дявдин кьялхъян бабкан гъахьидар вучу. Ич дада кечмиш гъахьиган, адашди Султанагъа кIуру жара хпир гъахнийи. Дада кечмиш шлу вахтна узу бицIиди имиза. Султанагъа дадайиз женнет кьисмат апIри, думу учуз дархи дадасикьан гъахьундарчуз. Чакан гъахьи веледаринтIан, ич гъайгъушнаъ гизаф шуйи. Гьамци албагну дуланмиш шули гъахьунча. Гъулаъ думу вахтна айи ляхин мал-къара уьбхюб вуйи. Хъа адаш ич совхоздин малар-чарвйирихъ хъайи нежбер кас гъахьну. Совхоздин гьацI ферма саб вахтна СиртIич гъулаз гъубхну, ва ич хизанра 1959-пи йисан СиртIич гъулаз кюч гъахьну.
Дявдиъ, фици гъапишра, инсан уьргъюру, хъа ихь абйири читинваларихьан чпи ккагъуз гъитундар. Сабур апIбиинди, гъалибвал гъазанмиш гъапIну. «Инсан мархьлизра, ригъдизра гьарвахтна гьязурди духьну ккунду. Иллагьки жилижвувар», – кIуйи адашди. Гъи учу, 10 чве, арайиъ гьякь-гьюрмат ади сабурниинди дуланмиш шулача. Адашдин насигьят учуз гьякалси гъабхьунчуз. Дугъу гъи дугъан худлари ккадапIу дявдин читин рякъ Украинайин ругариин давам апIура. Гьит ихь дюн’яйиъ гьаммишан ислягьвал ибшри», – чан ихтилат Мягьямедбег Мягьямедбеговди гьаму гафариинди ккудубкIнийи.
