Умгьанат Сулейманова
Табасаран райондин ЖугътIил гъулан агьали Зейнаб Велиева йицIур бицIирин дада ву. ЙицIур велед дюн’яйиина гъахи, дурар аьхю ва тербиялу гъапIу Зейнаб баб лайикьлу рягьятвалиъ ади хайлин йисар ву. Дишагьлийин юкIв аьхюб ву кIури шулу, дидиъ вари убшру, диди вари аьгь апIуру. Гьацдар дишагьлийирикан ву Ватанадин Аьхю дявдиъ ва хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ кьюр багъри касар гъудургу Зейнаб бабра.
– Узу 1938-пи йисан Табасаран райондин Дашлукент гъулаъ нежбрин хизандиъ бабкан гъахьунзу. Ич адаш Минатулла Шихягьмедов дявдиз гъягъру вахтна, узу 6 йис дубхьнайи шерефте риш вуйза. Насрулла ва Фейтулла кIуру бицIи кьюр чвера айзуз. Гьамци думу читин йисари дадайин хилариин шубур бицIир алахьнийчу. Хулаъ жилирра адарди, шубур бицIир уьрхюб рягьят ляхин дар. Кьюрид чвйирра жигрийириан гъийихнийич.
Хъа адашкьан гъюр дупну, умуд кивнайи дадайиз 1942-пи йисан 15-пи мартди фронтдиан, «Минатулла Шихягьмедовди, Белгород азад апIури, чан жан фида гъапIну» дибикIнайи «кIару кагъаз» гъафи… Думу зулумкар дявди узустар фукьан бицIидар йитим гъапIнуки. Ихь аьдат вуйиганси, адашдин мирасар уч духьну, жвуми гъапIнийи. Ва гьадму йигъан хябяхъган, дердери юкIв абцIнайи дада Гюльжигьанра кечмиш гъахьнийич.
Гьамус гьапIру? Завариин Аллагь, жил’ин узу сар Зейнаб имиза. Ич хал бегьем ккадабхъу. Йиз адашдин чве Рамазан абайи, багахь духьну, йиз кIуллан явашди хил алдатну, «сарун, Зейнаб, гъач ихь хулаз, увуз айи адашна дада узуна йиз хпир Анаханум вуча» гъапи. Дураризра шубур бай ва кьюр риш айи. «Жан баяр, учву гьамус ихь Зейнабра кади шубур чви ва шубур чи гъахьунчва», – гъапи эмди. Гизаф албагу чвйир-чйир вуйча. Рамазан абайиз ва Анаханум бабаз женнет кьисмат апIри, дурари варитIан артухъ узуз фикир тувуйи. Гизаф ужудар вуйиз вари чвйир-чйирра, гъи дурар вари Аллагьдин рягьматдиз душна, имбур 87 йис яш дубхьнайи узу вуза.
Яшар тамам гъахьиган, кьисматну Табасаран райондиъ ЖугътIил гъулаз йиз адашдин ччвур али Минатуллайиз швушвди гъахунзу. Дугъанра нежбрин хизан вуйи. Думу кюгьне вахтари гъулариъ артилар, колхозар, хъасин совхозар гьяракатнаъ айи. Ляхин апIуз ккуни касдиз гьубкIну ляхин айи. Гъулаъ дуламиш шули, хизандин дуланажагъ апIуз шуйи. Гьаци, ич цIийиди ккебгъу хизандин дуланажагъ апIбиин узура, йиз жилир Минатуллара машгьул гъахьича. БицIидар аьхю шули, яваш-явашди ич хизандин дуланажагъра саб гьялназ дуфну, аьхюну велед эвлемиш апIбалан кьяляхъ жилир вахтсузди кечмиш гъахьнийиз. Имбу веледарин, хизандин гъайгъушнар уз’ин алахьу. Албагу, абайихъна бабахъ хъпехъру веледар гъахьиш, дициб хизан аргъаж апIуз думукьан читинвалар алахьурдар. Йиз баяр-шубар дупну кIурдарза, хъа ужудар веледар вуйиз. Вари эвлемиш духьнайиз, худлар, гудлар азуз. Дурар вари чпин хизанарихъди ихь уьлкейин жюрбежюр йишвариъ яшамиш шула. Узухъди байна швушв яшамиш шула. Дурари аьхю гьюрмат апIурузуз. Дюз гъапиш, вахтсузди шубур бай кечмиш гъахьнийиз. Аллагьди туву вари йигъариз шюкюр апIури дуснайза. Хъа гъи магьа хъанара алибдин зиина, Украинайиъ гъябгъюрайи дявдин гьяракатариъ чан хушниинди дина гъушу йиз Ферезуллагьдин командирихьан башсагълувал ккун апIури, телефондин зенг гъафну. «Ферезуллагь Минатуллаевич Велиев айи дестейин эскрари, Ватанди чпин улихь диву табшуругъ тамам апIури, чпин жанар фида гъапIну», – гъагъи гафар гъапнийи дугъу. Йиз адашра, Белгород областдинна Украинайин сяргьятариин гъакIир ву. Гъи магьа дугъан худул Ферезуллагьдизра думу ругар кьисмат гъахьну.
Гьар йигъан Ферезуллагьди узуз зенгар апIури шуйи. Гъапнура вуйза: «Жан бай, уву душваз гьаз гъушунва, увуз фукIара гъабхьиш, дадайи фици яв дерд аьгь апIуза?».
– Дада, хъебехъ, уву узкан фикир мапIан. Уву ихь Ватан бадали чан жан фида гъапIу игит Минатулла абайин риш вува, хъа узу дугъан худул Ферезуллагь вуза. Жилирин вазифа чан хизан ва чан баб-Ватан душмандихьан уьбхюб ву. Дявдиз гъушур кьяляхъ гъюр, ясана чан Ватан бадали йикIур, – жаваб тувнийзуз бали. «Жан дада, узкан гиран мапIан», – дугъан аьхиримжи гафар гьамцдар гъахьнийи.
Цци майдин вазлихъанмина дугъхьан зенгар гъюри имдайи. Йиз багахь хьимбу бализ ва швушваз гъапиза: «Эгер му бализра фукIара гъабхьиш, лигай-гьа, узу сарун гъакIи гьисаб апIинай». Улихьна, Ватандин аьхю дявдиъ гъийиху ихь эскрар, чпи гъийиху йишвахь накьв дапIну кивуйи. Хъа гъи магьа, гьарсар гъакIи жигьил чпин ватандиз хура. Узура йиз Ферезуллагь фила хуйкIан кIури, ккилигури дусназа. Дявдин зийнар йиз кьяляхъ хъергнайивали му аку дюн’яйиин, улар тIаъну, ригъ фициб рангнануб вушкьан лигуз гъабхьдарзухьан», – ишури, гъапи Зейнаб бабу.
Табасаран шаир Гюлбика Уьмаровайин саб шиъриъ гьамци дупна:
ГучIдархьуз.
Дявдин зийнар сабанра
Сагъ шулдар, саб вахтнара.
Ккун шулхьуз гюзел ватан,
АйибтIан, кIваъ ибтиган!
Дугъриданра, Зейнаб баб, кIул’ина фукьан вушра дерди-балйир гъафи дишагьли ву. Дугъан беден гужлиб вуди, дердери думу гъюргъюндар. Дерд улубкьбахъ инсандин юкIв ижми шулу, кIури шулу. Зейнаб бабан юкIв, сифте кьюрид бицIи чвйир, хъа адаш ва дада киву вахтна ижми гъабхьиб ву. Дупну ккундуки, гъи Украинайин ругариин хусуси метлеб айи дявдин операция гъабхурайи жигьил эскрар улихьна вуйи Ватандин Аьхю дявдиъ гъалиб гъахьи аьхю абйирин худлар, гудлар ву. Дурарин табариъ гъалибвал гъадабгъу абйирин ифдин цIадлар лицура. Хъа мицисдар дирбаш бабари тербия туву баяри, наан дявдиъ иштирак гъахьишра, гъалибвал гъадабгъуру.
Велиев Ферезуллагь Минатуллаевич 1968-пи йисан ЖугътIил гъулаъ аьхю хизандиъ бабкан гъахьну. Думу 2024-пи йисан чан хушниинди Украинайиз гъушну. Йисна гьацIаъ Донецк ва Луганск республикйир нацистарихьан азад апIурайи гъагъи дявдин женгарин кIакIнаъ ади гъахьну. Дугъкан вуйи вари мялумат гьеле хъубкьну адар.
