Айгуль Мягьямедова
«Гъизилиз лигуз гъачай! Гъизилиз лигуз гъачай! – кIури, вари шей’ар жаргъури гъахьну. Анжагъ Уьл чан хьайи йишвхьан гъирибшвундар.
– Ай ахмакь, кIуру Кемшри Уьлиз, – дюн’яйин шагь Гъизилиз лигуз гьаз гъафундарва?
– Гъизил учв йиз ликриина гъибди! – жаваб туву Уьли» – халкьдин мелзналан вуйи гьаму гафариинди ккебгъра Гьюсейн Гьюсейновди чан «Гъизил» кIуру повесть. Хайлин уьмур гъябкъю ва дидин кьимат лап ужуди аьгъю авторин эсерарихъди танишди вушра, писатель Гьюсейн Гюсейновдихъди «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиъ таниш хьуб алабхъунзуз.
«Узу 1942-пи йисан 19-пи январи Табасаран райондин АхьитI гъулаъ бабкан гъахьунзу. Гьадму йисан ич адашра кечмиш гъахьну, дадара абайин хулаз удучIвну гъушну. Узу Къадир эмди ва дугъан хпир Сунаханум дадайи чпин хизандиз гъадагъну, гъюрхну. Ургуд йис бегьем гъабхьиган, АхьтIарин ургуд йисандин мектебдиз урхуз гъушунза. Хьубпи классдизкьан душваъ дурхну, йирхьубпи ва ургубпи классар ТIюргъярин мектебдиъ тярифнан грамота хьади ккудукIнийза. 1956-пи йисан Дербентдин педучилищейик урхуз кучIвунза. Душваъ гьязурвалин курсарра айи, хъа дишла сабпи курсназра кьабул апIуйи. Хъа йиз фамилия кьюбиб сиягьарикра кайи. Набалугъ бай вуйза, фунубдиз гъягъюруш мюгьтал духьнайир, дустари гьаъну, директор Зинаида Александровна Баграевайихьна гьерхуз гъушза. Думу гизаф ляхин удукьру дишагьли вуйи, дугъу педучилище чан хилиъ мюгькамди дибиснайи. Гьадмуган гьязур гъапIу мялимарра Зинаида Баграевайин хасиятнандар шуйи. Узухьинди дилигну, директори узкан гьязурлугвалин курсариз гъягъюб ккун гъапIнийи. Гьамци юкьуд йисандин педучилищейиъ хьуд йисан урхури гъахьнийза.
Педучилище ккудубкIбан кьяляхъ АхьтIарин ургуд йисандин мектебдиз ккебгъбан классарин мялимди лихуз гъафунза. 1962-пи йисан Дагъустандин гьюкуматдин педагогвалин институтдин филологияйин факультетдик заочно урхуз кучIвну, эскервалин буржи тамам апIуз армияйиз гъушза. Узу Украинайин Житомирский областдиъ Белокоровичи гъулаъ ракетйирин кьушмарин жергйириъ гъуллугъ апIури гъахьнийза. Шубуд йисан гъуллугъ дапIну, АхьитI гъулаз хъадакну гъафнийза. Мектебдиъ лихури, 1970-пи йисан институтра ккудубкIнийза», – ктибтура чан уьмрикан Гьюсейн Гьюсейновди.
Гьюсейн Гьюсейнов яратмиш апIбан ляхнихъ 1960-пи йисари, шиърар дикIури хъюгъну. Дугъан сабпи шиърар райондин «Колхоздин уьмур» газатдиъ чап апIури гъахьну. 1975-пи йисан чапдиан удубчIву «Тазар» кIуру китабдиъ жара жигьил шаирарин эсерарин гъварчнаъди Гьюсейн Гьюсейновдин шиърарра тувна. Мектебдиъ мялимвал апIури, аьхю хизандин гъайгъушнариъра ади, дугъан яратмишарин ляхниз вахт цIибтIан гъубзри гъабхьундар. 1970-пи йисарин аьхирариъ Гьюсейн Гьюсейнов прозайихъна гъафну. Гьадму вахтари автори гъибикIу, амма тартиб дапIну адру, «Асфальтдиин кюкйир» кIуру повесть чапдиан удудубчIвди гъубзна. «Жилгъа ва варжи» китабдиъ айи «Гъизил» кIуру сабпи повесть мектебдин хрестоматияйиъра тувна, хъа кьюбпи повесть «Хлинццар ва бацар» ву.
«Гъизил» кIуру повесть уьмриан вуйи дюшюшарин бинайиинди дибикIназа. Дагъустандиъ 1966-пи йисан зарбди жилар гъутIурччвнийи. Думуган гизафдарин хулар гъадаргънийи. Даргъувалар гизаф гъахьи гъуларин агьалйир жара йишвариз кюч дапIну, дурариз цIийи жилар тувнийи. Повестдиъ гьадмугандин гьядисйири бязи инсанарин кьисматариз фициб тясир гъапIнуш, гьаддикан дибикIназа. Хъа «Хлинццар ва бацар» ихь деврин жигьилариз бахш дапIнайи повесть ву. Дидиъ инсандин уьмрихьна вуйи хусуси лигбар ва жямяаьтдин игьтияж’валарин фикрар ачухъ дапIна. Хлинццар – тIирхуз мумкинвал туврайидар, хъа бацар, девлетнахъ хъергну, инсандин нефс улупурайидар ву», –ктибтнийи ич сюгьбатнаъ Гьюсейн Гьюсейновди.
Авторин «Шубуб чархнан аьраба» кIуру повестдикан улхуруш, думу кьаби инсанарин уьмрин читинваларикан ву. Кьабивалин месэла саб гъийин девриъ алабхъурайиб дар, «кьабивал – кьутIкьливал» кIуру гафар кюгьне вахтарихъанмина айидар ву. Повестдин метлеб гьадму месэлайиина жигьил насларин фикир жалб апIуб ву.
«Улихьна йисари «Табасарандин нурар» газатдин машариъ йиз «Патефон» кIуру повестдиан саб пай чап дапIну гъабхьнийи. Гьамус гьадму дявдин ва кьяляхъ йисари далу терефнаъ гъахьи гьядисйириз бахш дапIнайи ихтилат тартиб дапIну, чапдиан адапIуз гьязур дапIназа. Дявдин йисари гъулариъ гаш’вал абхъну, гизаф аьзиятар гъахьнийи, инсанариз лап гъагъи читинвалар алахьнийи. Йиз фикриинди, ихь писателари гьадму тема бегьем ачмиш дапIнадар. Ихь табасаран халкьдин кьисматназ гьадму йисари алахьу аьзиятар, халкь фици гъирмиш гъахьнуш, дидкан дибикIнадар. Думу йисари узу бицIи бай вушра, вари гьадму гьядисйир йиз улариинди гъяркънийиз. Ватандин Аьхю дяви 1945-пи йисан ккудубкIнушра, дидин кьяляхъ гъахьи 5 йис дявдин йисартIан читиндар вуйи. Жара уьлкйирин кьяляхъ гъудрузбан бадали, гьюкуматдин вари кьувват дявди ккидирчнайи шагьрар, заводар цIийи алаъбаз сарф дапIнайи, СССР-и атомдин бомбара кмиди гьадму йисари яратмиш апIури гъахьну. Саб гафниинди, «Патефон» гьадму йисари гъулариъ гъахьи читинвалар йиз фагьмиъ сатIи дапIну, аьдати табасаран гъулан тарихдиканси дибикIнайи повесть ву.
Гьелбетда, узуз аьгъю вари дюшюшар душваъ атIагнадарза. Думу вахтари гьякимарин терефнаан халкьдиз илзигувал, зулум апIувал гизаф гъабхьну. 1980-пи йисари узу Мягьячгъалайиз мялимвалин пишекарвалин дережа за апIуз дуфнайиган, узу паркдиъ сар яшлу кас али кьасуйиин дуснийза. Дугъу, узу наънан, фуж вуш гьерхуз хъюгънийи. Узу Табасарандиан, пишекарвалин дережа за апIуз дуфнайи мялим вуза гъапиган, думу касди, Табасаран таниш вузуз, гъапнийи. Хъа фици таниш вувуз, кIури дугъхьан гьерхнийза. Гьадмуган думу къумугъ жвуву ктибтнийи: «Бегьем кIваин илимдариз, 1945-пи, даршиш 1946-пи йисан партияйин обкомди, Табасаран райондин гьякимарин нягьякьвалар ахтармиш апIру комиссия тешкил гъапIнийи. Гьадму комиссияйин дахилнаъ узура айза, ахтармишар гъухнийча. Учу дюзмиш гъапIу материаларин бинайиинди, думугандин райкомдин сарпи секретарь Мамедов ва жара гьякимар ляхнарианра адаънийи. Гьацдар нягьякьвалар гъахьнийи гьадму йисари», – гъапнийи йиз сюгьбатчийи. Гьадмуган дугъхьан хъайи-хъайиси думу комиссияйи дюзмиш гъапIу материаларикан, дурар имиш-амдарш гьерхуз фикир гъабхьундайиз. Гьацдар сюгьбатар духну, жара гъахьнийча. Сарун дидхъанмина думу кас гъяркъюндариз», – ктибтнийи «Патефон» повестдин бинайиъ айи гьядисйирикан дидин автори.
Гьюсейн Гьюсейновди, АхьтIарин мектебдиъ баяр-шубариз аьгъювалар туври, 57 йисан зегьмет гъизигну. Яшра дубхьнайивализ лигну, думу 2018-пи йисан лайикьлу рягьятвализ удучIвну. Чан пишекарвалин ляхин намуслувалиинди тамам апIбаз дилигну, дугъаз хайлин грамотйир ва лайикьлу ччвурар тувна: 1983-пи йисан – мялим-методистдин ччвур, 2000-пи йисан «РСФСР-ин халкьдин образованиейин лайикьлу гъуллугъчи» ччвур тувнийи, хъа 2007-пи йисан думу урусатдин Президентдин грантдин сагьибра гъахьну.
Гьюсейн Гьюсейнов ужуб табасаран хизандин эйсира ву. Дугъан уьмрин юлдаш Гюллер Мисрихановнара мектебдиъ ккебгъбан классариз дарсар кивру мялимди гъилихну. Чан хъуркьувалариинди Гюллерра жилирин кьяляхъ гъузундар, дугъу гьюкуматдинра, гъуландаринра терефнаан гьюрмат ади уьмур хъапIну. Гьюсейновари 4 риш – Наргиле, Наргиз, Аида, Саида ва кьюр бай – Муслим ва Максим тербияламиш гъапIну. Дурар чпин хизанарихъди Мягьячгъалайиъ ва Урустадин жара шагьарриъ яшамиш шула. Гьюсейн Гьюсейновди варитIан аьхю девлет ужудар веледар, ужуб хизан гьисаб апIура. Гъи думу гьаму жигьатнаан девлетлу касси гьисаб апIуз шулу.
Гюсейн Гьюсейновдиз жандин сагъвал, хушбахтвал, кIван саламатвал, яратмиш апIбан ляхниъ хъуркьувалар ккун апIураза.
Лап багарихьди, Ватандин Аьхю дявдиъ гъалибвал гъадабгъну 80 йис тамам хьайиз, Гьюсейн Гьюсейновдин «Патефон» кIуру китабра чапдиан удубчIвур кIури, умуд киврухьа.
