Айгуль Мягьямедова
Ватандин Аьхю дявдин йисари инсандин сагъламвалин гъаравлиъ айи пишекрари важиблу роль уйнамиш гъапIну. Дявдин женгар гъягъюрайи чюллериъ санитарари, фельдшерари, фронтдихьан ярхла дарди ккабалгнайи чюлин госпиталариъ лихурайи хирургари ва гьацира медицинайин жара пишекрари немцарин чапхунчйирихъди вуйи дявдиъ гъалибвал гъадабгъбак аьхю пай кивну. Тарихдин аьлимари ва жара экспертари кIураки, эгер медицинайин пишекрарин кюмек дайиш, дявдиъ гъийихдарин кьадар лапра гизаф хьибдийи. Гьацира къайд апIуб лазим вуки, дурар чпин уьмрин гъаннаъ гъахьундар: женгар гъягъюрайи чюлиъ, гюллдин тIурфниккан зийнар духьнайи эскрар ккадагъури, дурарин жанар медицинайин пишекрари чпин жанарихьди ккеркри гъахьну.
Гьар йигъан игитвалин, кьягьялвалин зегьмет гъизигу духтрарин ччвурар уьлкейин тарихдиъ гьаммишандиз гъузна. Советарин Союздин маршал Иван Баграмянди Ватандин Аьхю дяви ккудубкIбан кьяляхъ гъибикIну: «Ккудубшу дявдин йисари советарин военный медицинайи гъапIу ляхин гьунарназ барабар ву. Учуз, Ватандин Аьхю дявдин ветеранариз, дявдин вахтарин духтрар рягьимлувалин, кьягьялвалин ва чпин жан фида апIбан чешне вучуз».
Ватандин Аьхю дявдин йисари Дагъустандин медицинайин институт фронтдиз ва далу терефназ пишекрар гьязур апIру карханайиз илтIибкIнийи. 28-пи апрелиъ Аьхю Гъалибвалин 80 йисандин юбилейиз бахш вуди, ДГМУ-йиъ «Ватандин Аьхю дявдин йисари Дагъустандин медицинайин институт» кIул тувнайи конференция гъабхьну. Конференцияйиъ университетдин ректор Висампаша Ханялиевди къайд гъапIганси, Гъалибвалин 80 йисаз бахш вуди, ДГМУ-йиъ «Дагъустандин медицинайин институт Ватандин Аьхю дявдин йисари» кIуру кIваинди уьрхбан китаб адабгъну.
РАН-дин Дагъустандин илимдин центрин илимдин гъуллугъчи Мадина Нагъиевайи республикайин гьюкуматдин кIулин архивдиъ айи Ватандин Аьхю дявдин йисари ихь республикайиъ гъилиху эвакогоспиталарин ляхниз бахш дапIнайи документар ахтармиш гъапIну. Дугъу къайд гъапIганси, республикайин инсанарин сагъламвалин гъаравлиъ айи идара дявдин вахтнан гъурулушдиз илтIибкIнийи. «1941-пи йисан июлин вазли Дербентдиъ мектебдин дараматдиъ ва общежитиейиъ сабпи госпиталь (№1628) ачмиш гъапIнийи. Госпиталин начальникди инсанарин сагъламвал уьбхбан нарком М. Нахибашев, хъа дугъан заместителди духтир Земницкий дерккнийи. Госпиталиъ Р.Цюпак, С.Владимирцев, дурарин регьберваликкди жигьил хирургар Е.Мелиоранская, З.Мягьямедова, М.Къазан-фаров ва жарадар лихури гъахьнийи. Августдин-сентябрин вазари Мягьяч-гъалайиъ «Дагъустан» гостиницайин дараматдиъ (№3187), 13-пи ва 14-пи нумрайин мектебариъ (№1807) ва (№1614) эвакогоспиталари ляхин апIуз хъюгънийи. 1941-пи йисан сентябрин вазли думу госпиталариз сабпи ражари дявдиъ зийнар духьнайидар гъахнийи. Гьадму вазли Буйнакск шагьриъра, Каспийскдиъра (думу вахтна Двигательстрой поселокдиъ) госпиталар ачмиш гъапIнийи. Саб гафниинди, 1942-пи йисан аьхириз Дагъустандиъ 9 агъзур кас сагъ апIуз йишвар айи 10 эвакогоспиталар ачмиш гъапIнийи», – ктибтнийи Мадина Нагъиевайи. Дявдин йисари ихь республикайин госпиталариъ зийнар духьнайи 33 агъзур эскрар ва офицерар сагъ гъапIну.
Ватанди лизи халатар хъади гъилиху инсанарин игитвализ лайикьлу кьимат дивну. Медицинайин 146 агъзур пишекрар СССР-ин орденариинди ва медалариинди лишанлу гъапIну, медицинайин 47 гъуллугъчийиз уьлкейин варитIан заан награда – Советарин Союздин Игит ччвурар тувну.
28-пи апрели Урусатдиъ Аьхю гъалибвалин 80 йисаз бахш вуйи федеральный мярифатнан «Аьгъювалар. Сарпидар» (Знание. Первые.) марафон кIули гъубшну. Марафон 2025-пи йисан 28-пи апрелиан 30-пи апрелиз давам гъабхьну. Диди федеральный вари округариъ 11 майдан гъидисну. Москвайиъ Поклонный дагъдиин али Гъалибвалин музей кIулин майдан гъабхьну. 29-пи апрелиъ Урусатдин Федерацияйин сагъламвалин министр Михаил Мурашко марафондиъ иштирак гъахьну. Дугъу Гъалибвал багахь апIбак духтрари киву пайнакан ктибтну ва жигьилар дявдин вахтнан илимдин хъуркьуваларихъди таниш гъапIну.
Чан лекцияйиъ Михаил Мурашкойи къайд гъапIганси, Ватандин Аьхю дявдин йисари дюзмиш гъабхьи зийнар духьнайидариз кюмек апIбан гъурулушди эскрарин гизаф кьадар уьмрар гъюрхнийи. Медицинайин пишекрарин улихь зийнар духьнайидарин 75% сагъ апIбан, сакьат хьуз гъидритбан, сарикан тмунурикна тарагъру уьзрар ярхла апIбан месэлйир дивнийи. Женгар гъягъюрайи чюлиъ зийнар духьнайи 84% эскрариз саб кюмек туври гъахьну, хъа 93% эскрариз зиян дубхьну 3 сяаьтнан арайиъ кюмек апIури гъахьну.
«Госпиталариъ 22 миллион эскрар ва офицерар ади гъахьну. Думу кьадарнакан 77% сагъ гъапIну. Ватандин Аьхю дявдин йисари кьушмарин жергйириз зийнар гъахьи 17 миллион эскрар сагъ дапIну кьяляхъ гьаънийи. Гъи ухьхьан, Аьхю Гъалибвалик медицинайин гъуллугънан лайикьлу пай ка, пуз шулу», – ктибтну Михаил Мурашкойи.
Дявди медицинайин дюзмиш дубхьнайи гъурулуш дигиш гъапIнийи. Диди, яракьнан уьлюбхнайи гюллдин цIиккди зийнар духьнайидариз кюмек тувубси, уьзрар тарагъувал терг апIбаъра, илимдин ахтармишар гъахбаъра, дадйирин ва веледарин сагъламвал уьбхбаъра лайикьлу шил гъибтну. Жикъи вахтнан арайиъ пишекарвал кайи духтрар гьуркIри адрувалин месэлара гьял гъапIну. Дяви гъябгъюри сад йислан медицинайин гъуллугъ духтрарихъди 91%, фельдшерарихъди 98%, санитарный инструкторарихъди 92% тямин гъапIнийи. 1941-1945-пи йисари военный медицинайин гъуллугънаъ 200 агъзур духтир ва 500 агъзурилан зиина медицинайин кьялан ва бицIи пишекрар лихури гъахьну. Улькейиъ хусуси пенициллин дарман адабгъну, дармнар гьясил апIру промышленность гъизгъинди ляхин апIуз хъюбгъну, сар инсандикан тмунурикна тарагъру уьзрар терг апIбан бадали, 45 агъзур гъулар-йишвар ахтармиш гъапIну. Гъи медицинайин гъуллугъар хусуси метлеб айи дявдин операция гъабхурайи йишваъ заан хъуркьувалар ади лихура.
«Дявйирин кьяляхъди эпидемйир, сарикан тмунурикна тарагъру уьзрарин кьадар артухъ шулу. Ватандин Аьхю дявдин йисари фронтдиъ ва далу терефнаъ гизаф кьадар инсанарин уьмрар гъахру уьзрар арайиз дарфивал медицинайин гъуллугъари гъуху серенжемарин натижа гъабхьну. Гъийин девриъ Каховский ГЭС-дин багахь жилариин шид алжабгъиган, сарикан тмунурикна тарагъру уьзрар арайиз гъюбан хатIалувал айи. Му ражарира духтрари чпик гаф кипуз даршлуси ляхин гъапIну. Чарасуз гьялнан дюшюшар гъахьундайи», – гъапнийи Михаил Мурашкойи.
Министри къайд гъапI-ганси, гьадмугандин духтрарин гьунарариз лигури, гъийин деврин медицинайин гъуллугъчйири ихь эскрарин ва офицерарин уьмрар уьрхюра.
Гьарганси гьамусра, дурарин арайиъ табасаран миллетдин вакилар вуйи духтрарра а.
