Амир Кьасумов,
Жулжгъарин кьялан мектебдин мялим,
РД-йин культурайин лайикьлу гъуллугъчи
(Машгьур табасаран шаир Къ. Рамазанов бабкан гъахьихъанмина 95 йис хьпаз)
Йиз фикриан, поэзия литературайин варитIан улихь дубшнайи циркил ву. Гъийин вахтнан читинвалариз дилигди, ихь халкьдин поэзияйин хазна ккебгъу, думу ккатIабццувалик пай киву бажаранлу вакиларин ччвурар уьрхюб, дурар насларихьна рукьуб ихь ватанпервервалин буржиси ва гирами ляхинси гьисаб апIураза.
Дугъриданра, Къазиаьгьмед Рамазановдин ччвур гьаммишандиз табасаран, дагъустан, урусат литературайин тарихдиъ гъубзди. Дугъу А.Жяфаровдихъди, М. Митаровдихъди, М. Шамхаловдихъди, Т. Шалбузовдихъди ва жарадарихъди ихь халкьдин литературайин чIал ккатIабццбаъ, дидин уткан нугъатар улупбаъ, думу улихь гъябгъбаъ аьхю зегьмет гъизигну. Къазиаьгьмед Рамазанов аварарин Гьямзат ЦIадаса, лезгйирин СтIал Сулейман, гъумугъарин Юсуф Гереев ва жара литературайин устадарин арайиъ рякъюразуз. Шаири чан фикрар, хиялар, умудар, кьастар ва фагьмар багъри халкьдихьна ригъдин нурарихъди, бахтар-ужувларра хъади, чан сесниинди гьаъра:
Ригъдин нурси
гъарабх, йиз сес,
Халкьдиз уж‘вал,
бахтар хъади.
Чюлиз удубчIв, йиз
кIван нефес,
Аку фургьан вахтар
хъади.
Бедбахтвалин,
дерднан улихь
Дийибгъ цалси ижми
рукьан.
Хайирлу юкIв
айириз йибхь
ГвачIнингандин
жакьвлин мукьам.
Шаири чан учIру, дугъри гафариинди кIваантIан халкьдиз гъюрайи бедбахтвалин улихь рукьси мюгькам бару апIура. Гьарсаб девриз чан читинвалар а. Думу вахтариъра гъягъюз хайлин рякъяр-ражарра шулу, амма му дюн’яйиъ кIан’ан-кIулиз сар-сарин гъаври ахъру инсанар шулдар, я шаиризра гъяркъюндар. Мушваъ Къ. Рамазанов урсарин машгьур шаир Жуковскийси гьергъразуз, дугъура чан эсерариъ жилиин гьякь-дугъривал мюгькам даруб, му дюн’яйиъ дугъривалин рякъяр кам вуйиб, хъа тмуну дюн’яйиз учв душну адруб, ясан душну кьяляхъ гъафир адруб чан эсерариъ тасдикь апIура:
Гьарсабдиз чан
къайда айи
Агъзур рякъ а му
дюн’яйиъ.
Зизкьихъди шид айи
нириъ
Штукк ккахъур
гъяркъюндарзуз.
Дагну инсан наанси аш,
Бала гъюру,
дучIубхну маш.
Дидккан, уьмрик
чан кьисмат каш,
Ккададахърур
гъяркъюндарзуз.
Къазиаьгьмед Рамазанов 1927-пи йисан мартди НичIрас гъулаъ бабкан гъахьну. Думу шиърар дикIуз лап ухди хъюгъну. Сабпи шиир 1945-пи йисан «Колхоздин уьмур» газатдиъ чап гъапIну, хъа 1955-пи йисан дугъан «Гюрчег ву» кIуру сабпи китаб удубчIвну. Шаирин поэзияйинна прозайин хайлин китабар а: «Гъардин гъазар», «Шаду кIари», «ХъухърумартIан мархь лазим ву», «Ихтилатар», «Кьюбпи мертеба», «Аьламатнан чешне», «Бабан афар», «ХътутIу симар», «Аку умуд» ва гь.ж.
Чан успагьиди хъабалгнайи эсерариъ дугъу багъри халкьдин уьмур, дуланажагъ, тарих, гъюри айи аку гележег, пишекрарин устадвал, марцци мюгьюббат, гирами гьиссар, ккуни Ватандин гюрчегвал, гьяйбатлу табиаьт улупура. Мугъан сюгьрин поэзияйи, багъри халкьдин хазнайиан вуйи учIру гафари, искусствойин игьтияжар ва вазифйир гьял апIуз рякъяр дериндиан хас вуйи хатIниинди, шартIариинди улупури, багъри литературайин чIалнаъ хусуси шил гъибтна.
Къазиаьгьмед Рамазановдин сатирайин тереф бисру хайлин эсерар а. Дурар 1961-пи йисан «ХъухърумартIан мархь лазим ву» кIуру китабдиъ чап гъапIну. Думу эсерариъ автори гьякьикьатдиъ ичIи гафартIан, ляхин лазим вуйивал улупура. Мушваъ шаирин устадвалин хусусивал рябкъюра. БицIидихъанмина зарафтар ккуни, учIру гафариин юкIв али Къазиаьгьмедди халкьдин ирснан хазна уч апIбаъ аьхю зегьмет гъизигну, гьаддиз дугъан яратмишар халкьдин уьмрихъди, деврихъди, деврандихъди, гъюри айи аку гележегдихъди аьлакьалу ву.
Яв халкьдиина
гъюраш кьаза,
Рякъ гьадабтIру
гъала апIин.
КутIубшву цIа
шулаш таза,
Бугъмиш апIуз чара
апIин.
Шаири чан «Уву вува» кIуру, мяълиси утканди хъабалгнайи эсериъ дерин гьиссар, аку ва назук, мукьмихъди тархьру дугъри хиялар, фикрар-умудар гюрчегвалиинди ачмиш апIура. Му эсери урхурайидарин кIваъ разивалин гьисс ипра, дурарин гевюл за апIура, умуд кипра.
Йиз кIван теклиф
дапIну саймиш,
ГъапIур узу
бахтнахьна диш,
Хьуз гъитрур рюгь
гюлси ачмиш
Уву вува, анжагъ уву.
Албагну йиз
уьмрин юруш,
Дюн’я узуз хьуз
гъитур нуш,
Шадди рабхру
багьалу къуш
Уву вува, анжагъ уву.
Мицдар гирами умуд кайи эсерар дагъустан классикайин устадар Е. Эминдин, С. Сулеймандин, Кьахаб Россойиан вуйи Мягьмудан, ригъ гьудубчIвру терефнан поэзияйин устадарин яратмишариъ рякъюру. Му мяъли назукуб ва бахтаварвалинуб вуйивал тасдикь апIуз шулу.
Къязиаьгьмед Рамазановдин яратмиш апIбарин хазнайи неинки табасаран, хъа вари дагъустан литературайиъра аьламдиз аку хядарин арайиан парлагъди нур тувра. Дугъан эсерари гъюри айи наслариз насигьятнан, аькьюл-эдебнан, дюз-дугъривалин, дирбаш’валин, вафалувалин, ватанпервервалин, марцци мюгьюббатнан, уьмриъ улукьурайи читинваларин, бахтнан, кьисматнан чешнйир улупура.
Вахт гьар фунубдинра диванбеги ву. Шаири чан маракьлу, учIру фикрар, хиялар, марцци, ачухъ кьастар, фагьумдин хъуркьувалар жюрбежюр эсерариъ дериндиан улупура. Вахтну вари ашкар апIруб, ачухъ апIруб, гьарсаб чан йишвахьна рубкьруб тасдикь апIура. Эсерариъ игитарин образар гъавриъ ахъруси, дикъатлуди тувна. Темана мяна ачухъ апIуб рягьят ву. Эсерин паяр хъитIрайи саягъариз автори дериндиан дикъат тувна.
Къ. Рамазановдин саб хайлин эсерар бицIидариз бахш дапIна: «Йиз бицIи чи», «Ригъ ва рягърягъ», «Бабан афрар», «Шаду кIари» ва гь.ж. Дурари ккергъбан классариз вуйи программйириъ лайикьлу йишв дибисна. Думу эсерари, мектебдин, мялимдин улихь дивнайи важиблу, метлеблу меселйир гьял апIуз аьхю эгьемият туври, художествойин тясир, эстетикайин тербия тувбан ляхнар мюгькам апIуру. БицIидарин литература артмиш апIбаъ шаирин эгьемият гизаф аьхюб ву. Дугъу бицIидариина чан яратмишариъ айи чан фикрар-рякъбар, чан мясляаь-тар аманат апIура.
1968-пи йисан табасаран халкьдин тарихдиъ сабпи ражну эфириъ бабан чIалниинди радиопрограммайин сесер гъахьну. Думуган ккебгъу «Рубасдин сес» радиопрограммайин биначи ихь ватанагьли машгьур шаир, писатель Къазиаьгьмед Рамазанов вуйи.
Къазиаьгьмед Рамазановдихъди аьлакьалу вуйи саб дюшюш кIваин апIуз ккундузуз. Къадпи аьсрин миржцIурпи йисари узуна ихь машгьур шаир Пирмягьямад Асланов, Дагъустандин композиторарин Союздин председатель Наби Дагиров Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьямзатовдихъди дугъан кабинетдиъ гюрюшмиш гъахьнийча. Думуган Пирмягьямад Аслановди Расул Гьямзатовдин «Дадайиз» шиир ихь чIалназ таржума дапIнайи, хъа мукьам узу дибикIнайза. Сифте Наби Садикьовичдихьна гъушнийча. Партитурайиз дилигну, дугъу гъапнийи: «Расулиз улупурхьа, хъасин худсоветдиз адабгъурхьа». Думуган Къазиаьгьмед Рамазановдин «Гьаз гъафунва?» кIуру лирикайин мяълийин партитурара хьайзухь. Хуш-беш апIбан кьяляхъ, Наби Садикьовичди гъапи: «Расул Гьямзатович, Амир, ихь жигьил композитор, яв мяълийиз мукьмин автор ву, дугъахъ хъпехъуз йиз кабинетдиз гъягъюз теклиф вуйиз, мушваъ инструмент адар». Расул Гьямзатовди, аьлхъюб кади нотйириз лигури, гъапи: «Наби Садикьович, аварарин мукьмар гьамус табасаранари дикIурайин дарш? Дагълу жвуваз мяъли убхуз инструмент лазим вуйин?» Вари гъяаьлхъю. Хъасин Расул Гьямзатовди, партитурайиз лигури, узхьан гьерху: «Амир, Къазиаьгьмедди мушвахь гьапIра?»
– Расул Гьямзатович, думу табасаранарин Мягьмуд ву, – гъапиза.
Расул Гьямзатовди: «Мягьмуд! Мягьмуд!» кIури, текрар дапIну, гъапи: «Ав, гьарсаб халкьдиз чан Мягьмуд а».
Расул Гьямзатовди «Мюгьюббатдин вари гафар Мягьмуду ишлетмиш гъапIну» гъапнушра, Къ. Рамазановдин яратмишарихъди таниш вуйидариз мялум вуки, дугъан мюгьюббатназ бахш дапIнайи хайлин эсерар а.
Бажаранлу шаир, писатель Къ. Рамазановдин успагьи яратмишар, марцци мюгьюббатнан лирика, инсандин психологияйин гъаври хьуз кюмек тувру баснйир, дерин философияйин фикрар кайи гъазелар, уьмур гюзет апIру прозайин эсерар гьаргандиз табасаран, дагъустан, урусат литературайин хазнайиъ багьалу савкьатарси, гъюри айи наслариз акв тувру хядарси гъузди.
