Гюльнара Мягьямедова
«Узу бицIиди имиди, мектебдиз гъягъяйиз, йиз адаш гъарзлан ахънийи. Думуган дугъан кIурбар гъюргъюндашра, бедендин айитI йишвариз гизаф зарар гъабхьнийи. Гьаддихъанмина дугъхьан ляхин апIуз шулдайи, адаш инвалид гъахьнийи. Чаин хатIа улубкьайиз, ич адаш гъвандин ужур уста вуйи. Дугъу чан хилариинди гъулариъ швнудна сад хулар тикмиш гъапIнийи. Улихьна вахтари хулар тикмиш гъапIу уста гьаргандиз гьюрматлу хялижв шуйи. Адашдинра гизаф гъулариъ хялар, ужудар дустар айи.
Узу гъулаъ миржидпи класс ккудубкIбан кьяляхъ ич хизан Дагъустандин Огни поселокдиз кюч гъабхьиган, учуз гъазмасдар кьюб халтIан адайчуз. Гьадму хуларихъ хъана хулар хъаъбан бадали, адаши кусрийиин дусну, узуз цал апIуз улупуйи. Лап ужуди кIваин илмийиз, сифте мурччвариин гъванар дивну, тIурин дизигну, кIаанакк ккайи жергейиин батIур алабтIну, дизигнайи турнихъди дишди гъюруси жара гъван иливну, гьадму гъван йишв’ин ижми хьпан бадали табшвихьди кучри, сабпи цал гъапIнийза. Гьаддихъанмина узу жвув тикилишчи вуди гьисаб апIураза. Гьюкуматдин машкврарикан варитIан ккуниб тикилишчйирин пишекарвалин йигъ вуйиз. Августдин вазлин кьюбпи элгьет йигъан гъарашугъарихъди думу машквар къайд апIури шулча», – ккебгънийи чан сюгьбат Казахстандиъ ляхин апIурайи аьхю бизнесмен, «Модернстрой — Атырау» фирмайин кIулиъ айи ихь ватанагьли Гьяжибег Аьлибеговди.
Гьяжибег Аьлибегов 1955-пи йисан 20-пи мартди Табасаран райондин Гъярихъ гъулаъ гъвандин устайин хизандиъ бабкан гъахьну. СертIларин мектебдиъ ккебгъбан классариъ, хъа 8-пи классдизкьан Кюргъярин кьялан мектеб-интернатдиъ гъурхну. 1966-пи йисан жилар гъутIурччвган, Гъярихъ гъулан кьюб хизан ктарди, имбудар вари Огни поселокдиз удучIвну гъушнийи. Кьюд йислан Аьлибеговарин хизанра Огнийиз кюч гъахьнийи. Гьяжибегу, Огнийиъ хябяхъдин мектебдиъ урхуз учIвну, чан аьхюну чвуччвухъди тикилишчивалин жюрбежюр ляхнар, шагурдвал апIури гъахьну. Йисар бегьем духьну адрувализ дилигну, думу жара ляхнариз гъадагъудайи.
Мектеб ккудубкIбан кьяляхъ 2 йисандин арайиъ Гьяжибегу армияйиъ гъуллугъ апIуру. Думу вахтари ихь гизаф ватанагьлийир гъазанмиш апIуз жара регионариз гъягъюйи. Армияйиан гъафи Гьяжибегра, чан халайин жилирихъди сатIиди 11 касдикан ибарат вуйи бригадайин дахилнаъди Саратовдин областдиз лихуз гъушну. Сад йислан думу аьхюну чвуччвухъди Казахстандиз лихуз гъягъюру ва гьадушваъ бин ккебгъру. Ляхнихьан ярхла дархьиди, жигьили сифте Гурьевдин политехникумдиъ хябяхъдин курсар ккудукIну, хъа Москвайиъ заочно вуди экономикайин институтдиъ заан образование гъадабгъну.
«Гьисаб апIинай, 1979-пи йисхъанмина, гьаму йисансан ляхин дапIну, Ватандиз гъягъидиза кIури, магьа 45 йис вуйиз. Хъа лянихъ юкIв хъайивали, узу деетурадар», – кIура кIвантIарикк инчIра ккади Гьяжибег Аьлибеговди. Гьелбетда, йисак саб-кьюб ражари Дагъустандиз дарфиди гъузрадар. Ватандихъ юкIв хъайивали думу сикинди гъитрадар. Горбачевдин перестройкайин девир гъафиган, дугъу Атырау областдиъ сабпи кооператив тешкил дапIну, жвув кIул’инди ляхин апIуз хъюгъну. «Думу вахтари машин гъадабгъуз нубатнахъ дийигъну йицIдариинди йисар шуйи. Узу райондиъра, шагьриъра нубатнахъ дийигънийза. Ужуди ляхин апIрувализ дилигну, райондин кIулиъ айидарин кюмекниинди 1983-пи йисан сабпи, хъа сацIиб вахт арайиан гъубшган, кьюбпи «жигули» машинра гъадагънийза.
1985-пи йисан узу лихурайи областдиъ Тенгиздин нафтлинна газдин мядниан нафт ва газ утIубчIвуз хъюбгънийи. ЦIин ялав 200 метр завуз гъябгъюрайи. ЦIа ктIубшвури сад йистIан артухъ вахт гъубшнийи. Душв’ин вари Союздиан инсанари ляхин апIурайи. ЦIа ктIубшвуз Канадайин пишекрари кюмек гъапIнийи.
Кооператив ачмиш гъапIхъанмина узу рякъяр ккивбан, тикилишчивалин, шид зигбан ляхнар апIуз хъюгънийза. Йиз лихру йигъ ригъдихъди сабси ккебгъуйи, ригъ алабхъиган ккудубкIуйи. Узуз табшурмиш гъапIу гьарсаб ляхин вахтниинди, намуслувалиинди тамам апIуйза. Гьаддиинди ерли гьюкмарин гьюрмат гъазанмиш гъапIунза. Гьамусяаьтра ич фирмайиъ урсари, казахари, узбекари, дагъустанлуйири албагну ляхин апIура», – ктибтура ихь ватанагьлийи.
Гьяжибег Аьлибеговдин ччвур Дагъустандиъ Табасаран райондин 90 йис тамам хьпан серенжемар гъахруган машгьур гъабхьнийи. Думуган райондин юбилейин серенжемар гъахбак «Модернстрой-Атырау» фирмайин кIулиъ айири лайикьлу пай кивнийи. Гьациб кюмек дугъан терефнаан гъабхьундайиш, бажагьат думу жюрейиинди Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъала албагуз, тешкиллувалин жара ляхнар гъахуз хьибдийи гъапишра, йиз гъалатI даршул.
Гьаму ражари Мягьячгъалайиз гъафи Гьяжибег Аьлибеговдиз багъри газатдин редакцияйиз хялижв хьуз теклиф дивнийча, дугъу теклиф аьшкьниинди кьабул гъапIнийи. Редакцияйиъ учу сяаьтна гьацIаъ дугъахъди гафар-чIалар гъапIнийча. Ва сабдин гъавриъ гъахьнийча: Гьяжибег Аьшурбеговичди ляхниъ заан хъуркьувалар гъадагънашра, думу намуслу зегьметкеш, зат фурс ктру халис табасаран, жумарт кас ва умун хасиятнан инсан ву.
– «Модернстрой Атырау» фирма Казахстандиъ чIатху компанйирикан саб ву. Уьлкейин улихьдин президент Нурсултан Назарбаевдин «Зигьимлувалин мектебар» проектдин дахилнаъди дараматар тикмиш апIруган, думу жавабдар ляхин увуз табшурмиш гъапIнийи. Гьациб гьюрмат фици гъазанмиш гъапIунва?
– 1988-пи йисари Казахстандиъ экономикайин гъагъи кризис гъабхьнийи. Гьадму йисари подрядчик вуди, 6 мертебайин хулар тикмиш апIуз хъюгънайча. Фу чара дапIнура, вахтниинди, заан ери айи хулар тикмиш апIуйча. Наънан комиссия гъафишра, чешнелу ляхин апIурайидар ву кIури, учухьинди гьауйи.
Гьаддин кьяляхъ жил гъадабгъну, ич фирмайи кIул’инди хулар тикмиш апIуз хъюбгънийи. Кризисдин читинвалар алахьурашра, ляхин дебккри гъахьундарча. Материал, пулин дакьатар буржди гъадагъру вахтарра шуйи. Ляхин кIулиз адабгънийча. Гьаддин кьяляхъ Астанайиан областдиз бажаранлу бицIидариз Назарбаевдин зигьимлувалин (интеллектуальный) мектеб дивуз шлиз табшурмиш апIуруш ахтармишар гъахурайи комиссия гъафнийи. Узуз хабаркьан адайзуз, дурари чпи ич фирма ктабгънийи. Гьадму мектеб эвелиан аьхиризкьан учу тикмиш дапIну ккудубкIунча. Думу объектдихъди сабси областдиъ лихурайи Америкайиан дуфнайи пишекрарин бицIидариз американский мектебра тикмиш гъапIнийча.
ЦIийи мектеб ачмиш апIуз Нурсултан Назарбаев учв гъафнийи. Думуган узуз «Казахстан Республикайин лайикьлу тикилишчи» ччвурра тувнийзуз. Гьаддин кьяляхъра хулар тикмиш апIуб давам гъапIунча. Гьамусра бицIи райондин жил дибисну, гизаф мертебйирин хулар диврача.
– Уву Казахстандиъси, багъри Дагъустандиъра тикилишдин ляхнар гъахурава. Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъалайин аьтрафар ккабалгуз кюмек гъапIунва, Огни шагьриъ «100 мектеб» проектдин дахилнаъди кьюб мектеб дибдиан рас апIуз кюмек тувунва, гьацира му шагьриъ чиркин шид гъябгъру канализацияйин гъурулуш дивуз, шид зигуз кюмек дапIнава. Рягьимлувалин ляхнар гъахбан метлеб фициб вуяв? Гьадму ляхнар саваб бадали апIурана, даршиш жвуван Ватандин артмиш’вализ кюмек вуди?
– Огни шагьриъ гьял дарапIу гизаф месэлйир а. Уву ктуху ляхнариз узхьан шлу кюмек тувунза. Рягьимлувалин ляхнарин метлеб узу бабкан гъахьи багъри ругариин яшамиш шулайидариз удукьру уж’вал апIуб вуйиз.
Мягьямед Къурбанов Табасаран райондин главади ктагъиган, гъуллугъ мубарак апIуз гъушнийча. Гьадмуган, лазим гъабхьиш, узу кюмекнан хил гьачIабккуз гьязур вуза кIури, гаф тунийза. ЦIиб вахтналан райондин 90 йисандин юбилей къайд апIуб планламиш гъапIнийи. КIулиз духну ккуни ляхнар гизаф айи, ва райондин главайиз йиз терефнаан Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъалайин гъирагъ-бужагъ ккабалгуз пулин дакьатарин кюмек тувуз гьязур вуйиваликан гъапнийза. Туву гаф тамам гъапIунза. Дидланра савайи, Табасаран райондиъ хьуб мектеб цIийи алаузра кюмек тувунза. Жара ляхнар душваъ апIуз ккадайза. Хъа теклифар вари терефарихъан гъюз хъюгънийи. Райондиз республикайин глава гъафиган дугъу, узухьинди дилигну, Хянгъярин рибчрариин йишв марцциди даруваликан гъапнийи ва, гьадму ляхин къайдайиз хувал ккун гъапIнийи.
Рибчрарин гъвалахъ хъайи жил улихьдин эйсийихьан масу гъадабгъну, душв’ин объект дивуз хъюгънийча. Узуз, Казахстандиъ саламатди ляхин апIури гъахьи касдиз, багъри ругариин ляхин апIуз гизаф читинди алабхъунзуз. Гьар гьяфтайи ахтармишар апIру ккудудукIру комиссйир гъюйи, ляхин апIуз гъидритри, инжик апIуйи.
Табасарандин ругариин ихь халкьдиз лихру йишвар хьпан бадали, йимишдин эферсюф, консервйир апIру завод, шид убзру ва никкдин цехар тикмиш апIуз ккундийзуз. Хъа мушваъ алахьурайи читинвалар гъяркъиган, йиз планар дигиш гъапIунза.
– Рибчрарихъ, «Табасарандин дамагъ» ччвур тувну, хялариз вуйи комплекс дивунва. Гьаддикан туристариз, райондин агьалйириз, увуз айи хайирнакан фу пуз шулу?
– Гьадму комплекс дивруганра, гьамусра, учу дидлан гъазанж гъадабгъуз метлеб ади дивуб дарич. Табасарандин уткан табиаьтдиз гъилигу дарамат дивиш, ихь халкь шад шул кIури, дивуб вуйич. Гьелбетда, марццишин уьбхюб гьадина гъюру инсанариланра гизаф асиллу ву. Рибчрарихъна гизаф туристар гъюра, дурари табиаьтдин утканвал гюзет апIура, милли хурагаринра тIяам дадмиш апIура…
Гьяжибег Аьлибеговди райондиъ ляхин апIруган чаз алахьу хайлин читинваларикан ихтилатар гъапIнийи. Шагурдвалихъан хъюгъну, аьхю компанияйин директорвалихъна зегьметнан рякъ ккадапIуз дугъаз читинвалариан кIул адабгъуз ужуди аьгъя. Гьяжибег Аьлибеговди учв гьаму уьмриъ бахтлу кас вуди гьисаб апIура. Думу аьхю табасаран хизандин эйсира ву. Гьяжибег Аьлибеговдиз сар бай ва юкьур риш а. Дурар вари чпин хизанарихъди Казахстандиъ албагну яшамиш шула.
Гъит, ихь арайиъ мицисдар жумарт юкIв айи, багъри ругар айибтIан уткан апIуз ккуни, агьалйирин яшайишдин шартIар къайдайиз хуз кюмек тувру инсанар артухъ ишри.
