Гюльнара Мягьямедова
«Табасарандин нурар» газат гизафси урхрудар ихь районарин гъуларин агьалйир ву. Гьаддиз дурарин яшайишдикан, дерди-балйирикан, гъуларин уьмрикан улхувал буржи вуди гьисаб апIурача. Газатдин машариъ ихь районарин гъуларин поселенйирин главйирихъди гъуху сюгьбатар аьхю аьшкьниинди туври шулча. Гьяйифки, дицисдар сюгьбатар гъахуз учу дурарихьна, хъа дурар учухьна лап цIибтIан гъюри шулдар. Улихьна йигъари газатдин редакцияйиз Табасаран райондин «ТинтIарин гъулан совет» гъулан поселениейин кIулиъ айи Хизритдин Сяидягьмедов хялижвди гъафнийи. Учу дугъкан ТинтIарин гъулан советдикан, дидин дахилнаъ айи гъуларин агьалйирикан ктибтувал ккун гъапIнийча. Дугъахъди гъабхьи сюгьбат исихъ туврача.
– Табасаран райондин «ТинтIарин гъулан совет» гъулан поселениейин дахилнаъ документариинди 3 гъул — ТинитI (администрацияйин идара айи гъул), Туриф, ФуркIил ва 5 жямяаьт (ТинитI, Туриф, ФуркIил, Жяхтигъ, Рижвникк гъуларин) а, – ккебгънийи гаф-чIал Хизритдин Сяидягьмедовди. – Жяхтигъ ва Рижвникк гъулар 1966-пи йисан ТинитI гъулахъди сатIи гъапIну, хъа жямяаьт гъира жаради ами: салам-сумчир жа-жаради кIули гъабхуру, чIурар-мулкарра жаради ву. Гъулар гизаф аьхюдар дар, ухьуз рябкъюрайиси, жигьилар мектеб ккудубкIубси урхуз-лихуз шагьрариз гъягъюра, йигълан-йигъаз гъуларин агьалйир кам шула. Гьямусяаьт ТинтIарин гъулан советдиан 200 касдилан зиина РФ-дин оборонайин министерствойихъди контракт йибтIнайидар а. Дурарикан 120-рилан зиина Украинайиъ гъабхурайи хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ иштирак шула. Гъийин йигъаз СВО-йин женгариъ 7 кас дийихна. Дурариз йикIбан кьяляхъ Кьягьялвалин орденар тувна. Дявдин операцияйиъ намуслувалиинди ватандин маракьар уьрхбаъ гьунарар улупбаз дилигну, гизафдар гьюкуматдин орденариз, медалариз лайикь духьна. Бегьем дару мобилизация мялум апIбан кьяляхъ Табасаран райондиан чпин хушниинди сарпидар вуди СВО-йиз гъушдар ТинтIарин баяр вуйи.
– Хизритдин Заглумович, гъуларин агьалйир фу ляхниин машгъул ву?
– Советарин деврин вахтнаъ гъулаъ ужуб девлетлу «Рубас» совхоз, чяхир гьясил апIру завод, тIумтIарин, вичун, жихрин багълар айи, бистнариъ жюрбежюр мейвйирин ужуб бегьер уч апIуйи. Гьамус совхоз амдар, инсанар хусуси мяишатариъ ляхин апIбиин машгъул ву. «Рубас» нирин дерейиъ жвугърийирин, мишмишарин ужудар багълар а. «Знак» СПОК-дин вакил Эседуллагь Аьбдуллаевдихьна арендайиз тувнайи 70 гектаркьан жилариин штун литIнар хъубзру къайдайиинди тIумтIин багълар кивна. ТинитI гъулаъ 2022-пи йисан аьхириъ 1000 тонна йимишар уьрхру склад ачмиш гъапIнийи. Думу проектра «Знак» СПОК-дин кюмекниинди уьмриз кечирмиш гъапIуб вуйи. Склад либхура, гъубшу йисан душваъ хайлин тIумтIар ва жара йимишар уьрхюри гъахьнийи.
Агьалйирин хусуси мяишатариз шид тувбан месэлара ужуди ву. Гъулариъ шид а. Турифна гъяр’ан вуйи шид дизигна. Нириъ айи багълариз тувру шид ниринуб ву. Турифна ФуркIил гъулариъ убхъру штун кьитвал а.
Агьалйириз хусуси мяишатариъ артмиш гъапIу йимишар масу гъадагъру йишв адрувалин читинвалар а. Жвугъри ухди пуч шлу йимиш ву. Сабишв’инди дурар тувуз шлу йишв адар. Рякъярихъна гъягъюри, масу туври, агьалйири чпин мадар апIура.
– Гъулариъ мектебарин ляхин фу гьялнаъ а, мялимар гьуркIну айин, бицIидар артухъ шулайин дарш кам?
– Аьхиримжи йисари образованиейин цирклиз райондин улихь-кIулихь хьайидари артухъ фикир тувра. ТинтIарин мектебдиъ кьюб ражари капитальный расвалин ляхнар гъухну, ФуркIил гъулан мектебра рас гъапIну. Туриф гъулан мектеб йирси дубхьну, дабгъру гьялназ дуфнайивализ дилигну, душваъ кьюб мертебайин цIийи мектеб дивну. Мектебдиъ кьюрдун жаради, хьадан жаради спортдин залар, футбол уйнамиш апIру аьхю майдан а. Улихьнаси правительствойин комиссияра дуфнайи. 1-пи сентябриъ мектеб ачмиш апIбанди ву.
Улихьнайин йисари гьарсаб хизандиъ 7-8 бицIир ади шуйи, Игит-баб кIуру ччвур тувнайи 8 дишагьли Туриф гъулаъ, 4 дишагьли ФуркIил гъулаъ , хъа 9 дишагьли ТинитI гъулаъ айи. Гьамус Игит-баб кIуру ччвур тувну, райондин Гьюрматнан тахтайик кайидар Туриф гъул’ан 2 дишагьли ву. Гьамус жигьиларин хизанариъ 2-3 бицIиртIан артухъ шуладар, 4 бицIир айи хизанар лап цIибди ву. Мектебариъ айи бицIидарин кьадарра йислан-йисаз ис шула.
– Гъуларин агьалйир медицинайин кюмекнахъди тяминди вуйин? Жигьилариз азад вахт адапIуз йишв айин?
– ТинитI духтирвалин амбулаторияйи, хъа Турифна ФуркIил ФАП-ари ляхин апIура. ТинитI цци цIийи амбулатория тикмиш апIуз хъюгъбанди ву, ихтияр тувру документарра гьязурди а. Турифна ФуркIил фельдшервалинна акушервалин цIийи пунктар дивбанди ву.
ТинитI духтирвалин амбулаторияйин кIулиъ духтир Велибег Аьгьмедовди а. Дугъу чан вазифйир намуслувалиинди кIули гъахура, вахтниинди агьалйир медицинайин кюмекнахъди тямин апIура. ФАП-арин ляхнихьнара агьалйирин терефнаан аьрзйир адар
«Ерли тешкиллувалар» проектдин дахилнаъди ТинитI гъулаъ клубра рас гъапIунча. ГьацI миллион манатдин кьимат айи ляхнар ич кIул’ина гъадагъунча, имбуну пай гьюкуматдин гьисабнаан харжар дапIну, деврин тIалабариз жаваб туврубси, клуб къайдайиз гъабхунча. Улихьна ишлетмиш гъапIдар вушра, кьасйирра дивну, клубдин залра гьязур гъапIунча. Фуну серенжем гъабхурушра, клуб гьязурди а, жигьиларизра чпин азад вахт адапIуз йишв а. ФуркIил ва Туриф клубар йирси духьна. Табасаран райондин глава Мягьямед Къурбановди думу гъулариъ цIийи клубар дивуз ихтияр тувру документар гьязур апIувал табшурмиш дапIнайиз.
– ТинитI терефназди вуйи рякъярин гьял фициб ву?
– Рякъярикан улхуруш, ТинитI терефназди 7 километр асфальт али рякъ апIуз мумкинвал дубхьна. Къайд апIувал лазим вуки, дициб ужуб ляхин апIбак Мягьячгъалайиъ яшамиш шулайи ихь дустари пай кивну. Ккудубшу йисан километр манзилнаъ асфальт улубзну, гьаму йисан аьхириз имбу 6 километрсана асфальт али рякъ дапIну ккудубкIуз планламиш дапIна. Бургьанкентдиан Хюряхъна рякъ апIуз, гьюкуматдин экспертизара дапIну, документар гьязурди а, пулин дакьатар гъахьиш, гьаму йисан аьхириз гьадму рякъра рас апIуз хъюгъбанди ву.
– Ихь сюгьбатнаан мялум шулайиси, гъулариъ шагьрариъсдар шартIар арайиз духна: гьарсарин гьяятдиъ шид а, газ дизигна, рякъяриин асфальт улубзну ккудубкIура, гевюл ачухъ апIру уткан табиаьт а. Хъа гьаз-вуш жигьилар шагьрариз кюч шула, гъулар ккадахьура. Жигьилариз гьубкIри адруб фу ву?
– Гьамусдин жигьилар аьхю пуларихъ хъергна. Вари телефнариъ учIвну, гьадушваъ айидарихъан аькьюл дубгъура. Улихьнайин ихь халкьдин тербия, ужудар аьдатар батIул апIура. Дагъустандиъ Табасарандин сумчрихъ хъубкьруб гъира саб йишваъра адар. Вари халкь ихь сумчрариин гьяйран духьну шуйи. Гъийин жигьилари сумчрар апIури амдар, сакълар ккитну лицура. Фунур жигьил, фунур кьабир вуш, аьгъю апIуз шули имдар. Ич тухмар аьхю маллйирикан вуйи, хъа ич абайи кьавлар, ашкьвар духну, чан баяриз аьхю сумчрар гъапIнийи. Ухьу ихь аьдатар дирчну, жара халкьарин аьдатар гъадагъурахьа.
Узу тарихдин мялимра, тербиячира вуза, 10 йисан Турфарин кьялан мектебдин кIулиъра гъахьунза. Зегьмет зигуз ккунидарин кьадар лап цIиб дубхьна. Зегьметкеш инсандин ад за дапIну, зегьметназ дилигну маважиб тувну ккунду. Улихьна вахтари мялимдин маважиб харжиб дайи. Ужудар мялимарра айи. Хъа гьамус, мялимарихьна вуйи тIалабар за, хъа дурариз туврайи маважиб цIиб дубхьна. Гьаддиз ихь бицIидариз аьгъювалар, тербия туврудар адар. Мялимар ляхниан удучIвура.
Республикайин мектебариъ Дагъустандин тарихдиз, культурайиз, бабан чIалариз тувнайи сяътар цIиб дапIна. Москвайиъ фицдар программйир аш, ТинитI, Туриф гьадму программа кивра. Урусатдиан гъафи уруслиз ихь республикайин тарих ухьузтIан ужуди аьгъя. Дици дубхьну ккундар. Эгер ухьу ихь чIал, культура, аьдатар дюрюрхиш, закур ухьу миллетси амдар шулу.
Узура магьа «Турфарин кьялан мектебдин 95 йис» кIул тувнайи китаб дибикIназа. Эгер жигьилари думу китаб дубхну, гьаддикан цIибкьан мянфяаьт гъадабгъиш, узу гизаф шад шулза.
– Хизритдин Заглумович, маракьлу интервью тувбаз чухсагъул, агьалйирин гъуллугънаъ зегьмет зигуз Аллагьди сагъвал тувривуз.
