Айгуль Мягьямедова
«Хизандин асас вазифа бицIидар арайиз хуб, гьаддихъди сабси тухум, халкь, тарих давам апIуб ву. Хизанди ихь культура, аьдатар, милли хасият, намуслувалин къайдйир мюгькамди уьрхюра. Хизанди аьгъювалар, тербия, пишекарвалин тажруба тувра», – гъапну Урусатдин Президент Владимир Путинди Хизандин йисаз бахш дапIнайи форумдиъ.
Дагъустандиъ хизан инсандин мюгькам гъала ву. Мирас-варис, багахьлуйир хътру кас йитим гьисаб шулу. Гьяйифки, гъийин деврин хайлин жигьилари хизандин кьиматлу аьдатар батIул апIура. Гьаму гьялатнаъ ужудар аьдатарикан, дишагьлийин сабурлуваликан, бицIидариз ужуб тербия тувбан важиблуваликан, бицIи ватандихьан ярхла духьнашра, милли аьдатар гьархну адрударикан ктибтуб ич буржарикан гьисаб апIурача. Гьаму ражари учу Псков шагьриъ яшамиш шулайи Алина Мурадялиевайихъди сюгьбат гъубхунча.
Алина Мурадялиева Украинайин Одесский областдин Ильичевск шагьриъ Бейдуллагь ва Сурижат Мусаеварин аьдати табасаран хизандиъ бабкан гъахьну. Мусаеварин хизан Хив райондин Чювекк гъул’ан ву. Алина бабкан шлу вахтна Бейдуллагь Мусаев 1000-тIан артухъ пишекрариз регьбервал туври, гьюлин портнан директорди, хъа дада фабрикайиъ лихури, чпин хизандин ва веледарин гъайгъушнариъ гъахьну. Багъри ругарихьан ярхлади яшамиш шулашра, Мусаеварин хизанди бицIи ватандихъди вуйи аьлакьйир гъудургундайи. Дурари хьадан тятIиларин вахтна бицIидар жвуван миллетдин чIал, аьдатар дургъуз багъри гъулаз гьаъри гъахьну. (Гьяйифки, гъи ихь гъулариъ инсанарра цIибтIан имдар, жигьил дадйири чпин веледарра гъулариз гьаъри имдар.)
Советарин Союз гъарабгъган, Мусаеварин хизан Дербент шагьриз хъадакну гъафну. Мектеб ккудубкIбан кьяляхъ Алина Дагъустандин гьюкуматдин университетдин харижи уьлкйирин чIаларин факультетдик урхуз кучIвну ва думу хъуркьувалиинди ккудубкIну.
«Язиъ вуйи яшайишдихъди узу ужуди таниш вуза. Гьар миллетдин чан хусуси культурайин аьдатар а. Гьаддин гъавриъ хьуб лазим ву. Украинайиъ яшамиш шулайи вахтнара учу Дагъустандин аьдатар уьрхюйча. Табасаран хизанар уч шули, ислам диндин машкврар къайд апIуйча. 1992-пи йисан Украинайиан Дагъустандиз, учуси, гизаф жарадарра удучIвну гъафнийи.
2009-пи йисан узу жвуваз гъушнийза. Йиз уьмрин юлдаш Руслан Мурадялиев Псков шагьриъ лихурайи. Кьисматну узу хъана Дагъустан Республикайихьан ярхла гъапIну. Дербенткьан даршра, Псковра чан тарихи йишвар айи кюгьне шагьур ву.
Псковдиъра гизаф дагъустанлуйир яшамиш шула. «Дагъустандин элугъливалин» жергйир гьар йисан цIийи ватанагьлийириинди ацIра. Хялар ужуди кьабул апIуб ихь табасаран миллетдин варитIан ужуб хусуси аьдат ву. Псковдиъ ашра, ич хизанди думу аьдатар уьрхюрача», – ктибтура Алинайи ич сюгьбатнаъ.
– Алина Бейдуллагьовна, учвуз уткан хизан ачвуз. Уьмрин юлдшихъди фици таниш гъахьунва?
– Узуна Руслан таниш хьпан ихтилат ярхиб дар – Дагъустандиъ гизаф жигьилари гьаци хизан ккебгъру. Багахьлуйирин сумчриъ сар-сариз гъяркънийчу. Дугъаз узу кьабул гъахьну. Думу вахтна йиз 18 йистIан дайиз, узу университетдиъ урхурайза, курснан старостара вуйза, эвлемиш хьуз гьич фикиркьан апIурадайза. Вушра 4-пи курснаъ урхурайиган, узук лишан кипнийи. Университет ккудубкIган, эвлемиш гъахьнийча. Белки, гъяркъюбси юкIв улубкьрударра ашул, хъа узуз сифте таниш гъахьиган сар-сарихьна гьюрматлуди янашмиш хьуб, вахтналан хизандиъ арайиз гъюру гьюрмат мюгьюббаттIан артухъдира заанди вузуз.
– Хизандин гъайгъушнар гизафси дишагьлийиз алахьура. Ляхнар вари тамам апIуз фици хъуркьраву?
– Узу йиз жилир Руслан Мурадялиевдин «Аск-Строй» тикилишчивалин компанияйиъ лихураза. Ляхниъ йиз вазифйир, хулар гьисабназ гъадагъбан бадали, документар уч апIуб, гьадму документар къайдайиз хуб вуйиз. Узуз инсанариз кюмек апIуз, айи аьгъювалар инсанарин хайирназ ишлетмиш апIуз ккуниб вузуз.
Аьлгьямдулиллагь, Аллагьди учуз шубур велед – шубур бай тувну. Дугъри гъапиш, хизандиъ баяр духьну ккундийзуз. Баярин дада хьуб рягьят ляхин дар. Амма дурар гьуркIу жиларси аьхю шулайиб, кюмек апIурайиб гъябкъиган, кIваз хуш шулу, хатIасузвалра гьисс апIураза. Баяри вари жюрейин аьгъювалар гъадагъура. Веледариз ужуб тербия тувбаз Русланди аьхю фикир тувра. Аьхюну бай Тимури 9-пи классдиъ урхурайич, вари дарсариан ужудар аьгъювалар а, дугъан жюрбежюр илмарихъ ва тарихдин дарсарихъ юкIв хъа. Гъубшу йисан Тимури Псков шагьрин тарихи йишварикан «Kidguide» проект уьмриз кечирмиш апIуз президентдин грант гъадабгънийи. Грантдин метлеб ич областдиз туристар жалб апIуб, бицIидар гъавриъ шлу чIалниинди юрднан тарихдикан ктибтуб вуйи. Проектдин кIулиъ айир узу вуйза. Ич дестейи бицIидариз ужуди ктибтуз, квадрокоптериан шиклар йивуз, социальный сетариъ ляхин апIуз улупури гъахьнийи. БицIидар, аьхюдари ктибтрубдинтIан, чпин таяри ктибтрубдин ужуди гъаври шулу. Проектдиъ хайлин бицIидар иштирак гъахьнийи.
Кьяланур бай Маирбегу 5-пи классдиъ урхура. Дугъан кIулиъ энциклопедияйин аьгъювалар а, пуз шулу. Гизаф зигьим айир ву. Баяр гьацира мектебдин дарсарихьан азад вахтна кчIихбарин спортдиин машгъул шула (дурарин тренер чпин адаш ву). Ляхин хътру вахт баяриз зат адар: бокс, спортдин гимнастика, лепе йивуб дурарин гьар йигъандин графикдиъ а. Артухъдира пидиза: гаджетарихьан ярхла апIбан бадали, баяр-шубар гьаммишн фтиинкIа машгъулди гъитиш ужи ву.
БицIину Имрандин 4 йистIан дар. Думу гьеле мектебдихьна ва спортдихьна хъуркьнадар. БицIиди имишра, думу чан чвйирсир шлуб рябкъюразуз.
Хизан артмиш шулайи гъурулуш ву: уьмриъ сатIиди гъяру рякъ ктабгъу кьюр касди дидин ужуб артмиш’вализ тюмер дапIну ккунду. Чиб-чпихъди йикьрар апIуб, саб гафнахъна гъюб, сари-сариз кюмек, хъайивал апIуб лазим ву. Гьадмуган хизандиъ ужуб берекетра шулу.
– Дагъустандихьан ярхла айиган, жвувандарихъан юкIв убгърури шулу. Ихь уьлкейиъ COVID-19 тарабгънайи вахтна ичв хизанди багъри райондиз кюмек апIури гъахьнийчва. Багахьлуйирихъди, ватанагьлийирихъди аьлакьйир уьрхюри шуйчва…
– Псков шагьриъ 2009-пи йисхъанмина яшамиш шулача. Ерли агьалйири узу гизаф маниди кьабул гъапIнушра, Псков шагьрин яшайишдихъди вердиш хьуз читинди вуйзуз. Вахтарилан вердишра гъахьунза, шагьур ккунра гъабхьунзуз. Псков учв 250 агъзур агьали яшамиш шулайи бицIи, марцци, чрушнарихъди абцIнайи ва Прибалтикайин гьюкуматарихъди сяргьятариин али шагьур ву.
Псковдин областдиъ дагъустанлуйир гизаф а. Эгер Дагъустандиъ ухьу жюрбежюр миллетариз жара шулаш, мушваъ вари дагъустанлуйир саб миллетси ву. Йиз жилир гизаф йисари Дагъустандин элугъливалин» председатель вуди гъахьну. Думуган ватанагьлийириз фициб кюмек лазим гъабхьишра, Руслан йишвнура-йигънура дурарин месэла гьял апIбахъ шуйи.
БицIи ватандихъан, жвуван багъридарихъан гьарган юкIв убгури шулу. Дагъустандиан фу хабар гъеебхьишра, дидиз дикъатниинди фикир туврача. Абйир-бабарихъди аьлакьа уьбхюрача. Гьамус телефонар ади аьлакьа уьбхюз рягьятди ву. Йисан сабан-кьюбан Дагъустандиз гъюрача. Учу Псковдиъ яшамиш шулашра, ихь табасаран аьдатар уьрхюрача, ислам диндин машкврар къайд апIурача. Ушварин вазли аьхюну баяри учухъди сабси ушвар дисура. Тимурин 9 йис вуйиган, дугъу учухъди сабси 18 йигъан ушв дибисну гъузнийи. Думу бицIи бай вуйивализ дилигну, узу думу уьл ипIуз алдатмиш апIури гъахьнийза, амма бай узухъ хъпехъури гъахьундайи. Тимурин иман ижмиб вуйиб гьадмуган аьгъю гъабхьнийзуз.
Хизандиъ айидар, узу ктарди, вари жилар ву. Гьелбетда, дурариз табасаран хурагар-цIикбар, хинкIар, хичинар (балкарарин хураг), йиккун ипIруб кьабулди ву. Жюрбежюр жара хурагарра гьязур апIури шулза.
Алинайихъди сюгьбат телефондиан гъубхнушра, дугъан хизандихьна, учв яшамиш шулайи йишвахьна, чан багахьлуйирихьна вуйи манишин манзилнаанра гьисс гъапIнийза. Думу чан хизандиз вафалу хпир, баяриз ужур дада, гьар йигъандин гъайгъушнарикан инжик дару дишагьли вуйибдиин инанмиш гъахьунза.
Гъит ихь арайиъ бахтлу хизанар артухъ ишри. Хъа газатдин машар дурариз гьаммишан ккилигура.
