Шарафудин Дашдемиров
Табасаран халкьдин арайиъ сарпи аьлим – илмарин кандидат – Хив райондин Гъвандикк гъулан агьали Бейдуллагь Ханмягьмадов, хъа илмарин сарпи доктор Табасаран райондин Гурихъ гъулан агьали Аьбдулмалик Юсуфов вуйи. Дурари ихь халкьдин яшайишдиъ гъибту шил гизаф деринуб ву. Хъа Мирзабег Зугьрабов (шиклиъ) ТIюрягъ гъулаъ илмарин сарпи кандидатра, сарпи докторра гъахьну.
Дагъустандин гъулан мяишатдин институт ккудубкIну, чан илимдин рякъ Татарстандиъ ккадапIу илмарин доктор, профессор, Ветеринарияйин илмарин варихалкьарин академияйин академик, Татарстан Республикайин илимдин лайикьлу гъуллугъчи Мирзабег Зугьрабов гьамус Дагъустандин гъулан мяишатдин университетдиъ лихура. ЯгъчIвуркьан йисарин арайиъ язиъ ади, гьамус жвуван ватандиз дуфнайи аьлимдиз, ухьу вари багахьди таниш хьпан бадали, «Табасаран нурарин» редакцияйиз теклиф гъапIунча.
– Мирзабег Гьяшимович, ихь газат урхурайидариз, уву наан бабкан гъахьнуш ва багъри гъулаъ байвахтар фици ккадаънуш, ктибтуб ккун апIурача.
– Узу 1953-пи йисан 18-пи феврали ТIюрягъ гъулаъ мал-духтур Гьяшимдин хизандиъ бабкан гъахьунзу. Гьамусдизкьан вуйи вари йиз уьмур, юкъракк гъизигси, дюзди ва успагьиди гъубшнийиз. Мектебдин гьяятдиъ вари жямяаьт уч духьну, машквар, далдабу-зурна ади, гьашваъ Мирзабег кIури дих дапIну, 5-пи классдиъ айир, гьамци ужи урхурайи аькьюллу бай, ма увуз гьаму хьуб тетрадь дупну, пешкеш тувган, вари дюн’я тувси шад шуйза – гьаму хьуб тетрадтIан заан пешкеш йиз уьмриъ зат гъабхьиб дарзуз! Хъа мялимди тетраддик аьхюдиси «хьуб» дивган, узуз фициб «хьуб» дивнаш лигай кIури, кьимат улупуз гъуншйирихьна гъягъюйза. Думуган урхурайидари мялимдин гаф, ужуб кьимат гьадмукьан заанди гьисс апIуйи.
Мектебдин кьяляхъ сад йисан совхоздиъ дилихну, армияйиз гъушунза. Думуган узуз, варидари 50 кг гъагъкьан адрур, Хючнаан кьяляхъ апIуруву, кIуйи. Армияйиан гъафир Дагъустандин сельхозинститутдик кучIвунза. Душваъра, мектебдиъси, юкIв хъади, ужуб гьевесниинди урхури гъахьунза. Хъасин направлениейиинди Хивна гьаъну, «Хивский» совхоздиъ гъилихунза. Шубуд йислан Татарстандиъ ветеринарный институтдин аспирантурайик кучIвну урхурайи йиз курснан дишагьли алахъган, «хъа узу мушваъ гьапIрайир ву» дупну, йиз уьмурра илимдиз бахш апIуз кьаст гъапIнийиза. Душваъ я аспирантурайиъ урхурайиган, ясана хъасинган институтдиъ ляхин апIурайиган, асиллагь манигъвал туврур алахъундарзуз, аьксина вуди, варидари хил бисуйи, кюмекар апIуйи. Аспирантурайик кучIврайиган, пишекарвалин имтигьяндин кьяляхъ узу гъитну, гъапизуз: «Увуз ма ша Аллагь! Кьюр веледра ади, ярхла Дагъустандиан дуфну, ужудар аьгъювалар улупунва. Амма «хьубдизкьан» жаваб тувундарва. Вушра накь дуфну имбу хабарсузвалиъ айи яв жавабар, фицдар суалар алахьуруш, хабар айидаринтIан писдар дайи. Гьаддиз увуз «хьуб» дивунча. Сабсана дурарин рягьимлуваликан: уву, кьюр бицIирра ади, ярхлариан дуфнайир вува, дупну, кафедрайиъ лаборантди штатдиз гъадагъну, диссертацияйиин лихубтIан гъайри кафедрайин саб ляхинра дарапIри, вазли 120 манат туври гъахьунзуз. Узухьна вуйи мициб гьюрматназ лигну, узу татар халкьдиз баракаллагь кIураза.
– Мал-духтурвал гьаз ктабгъунва, му пишейиина фти жалб гъапIунву?
– Гизаф ужуб суал ву, баракаллагь. Йиз адаш ветеринарный фельдшер вуйи. Саб ражари Гурихъ гъулаъ 3 вазлин ветеринарарин курсар тешкил гъапIнийи. Думуган душваз адашдихъди гъягъюри гъахьунза, думу курсариъ туврайи аьгъювалар лап кьабул гъахьнийзуз. Гъулаз гъафи гъарашугъарра гьаммишан учухьна гъюйи. Дурари апIру ихтилатар, маларин уьзрарикан вуйи гафар-чIалар гьадмукьан кIвак карснуйизки, гьятта бязидар гъира кIваин илмийиз. Адашдихъди маларихьнара гъягъюри гъахьнийза. Нисар апIуз аьхю йигьгариъди ни-ккар мани апIруган, цIацIах кцIахуз узуз дих апIуйи. Гьамци бицIидихъанмина узуз жвув мал-духтур шлуб аьгъяйзуз.
– 1982-пи йисхъанмина 2020-пи йисазкьан яв уьмрин асас пай Татарстандиъ гъубшияв. Гьадму вахтнан арайиъ уву гъубху ляхникан, яв илимдин хъуркьуваларикан ктибтуб ккун апIурача.
– Татарстандиъ йиз юкIв кабсуб Н.Э. Баумандин ччвурнахъ хъайи Казанский гьюкуматдин ветеринарный медицинайин академия вуйи. Думу Урусатдиъ сабпи ветеринарный вуз вуди, 1883-пи йисан абццуб ву. 1982-пи йисан ду-шваъ аспирантурайик кучIвну, 1986-пи йисан кандидатвалин, хъа 1997-пи йисан докторвалин диссертацйир гъюрхюнза. Кьюбиб диссертацйирра гизаф мяналу ва гьарвахтна лазим шлу темайиан вуйиз. Душваъ бедендиз гъурукьу шей’ар гьял апIбахъди, дурар саб тмунубдихъди гьюдюхбахъди аьлакьалу вуди арайиз гъюрайи уьзрар диагностировать апIру ва сагъ апIру къайдйир ахтармиш апIураза. Докторвалин диссертацияйиъра гьадму тема давам гъапIунза. Думу йисари яшлу абайин, бабан гъвалахъна гъюз ккунди гъабхьнушра, узухъди лихурайидарин жумартвалиан ва заан натижйир туврайи илимдиин машгъул хьувалиан ва дидихьна зигувалиан вахтниинди жвуван ватанариз гъюз амур гъапIундайи. Гьамкьан йисари душваъ гъузбиин гьамусра швумал дарза. Амма Дагъустандиз гъюбкан фикрар дарапIу йигъар сабра гъабхьундариз.
– Урхбанна илимдин тешкилатчивалин ляхниъ натижйир фицдар гъахьнияв?
– Докторвалин диссертация гъюбххъан 16 йисандин арайиъ (1999-2011) саб тмунубдихъди кьюб асас кафедрайин заведующийди лихури гъахьунза.
ЦIийина акушерствойин кафедра тувунзухьна, думу жара дисциплинайинуб вуйи. Гьаци вушра, обменный процессари дугъмиш апIру вазифйирихъди аьлакьалу вуди хьпаз лигну, рази гъахьунза. Думу вазифа гьяйванатаринра, инсанаринра саб ву. Эгер обменный процессар чIуруди гъягъюз хъюгъиш, сабпи нубатнаан дугъмиш’вализ тясир тувру. Думу кафедрайиъ Иракдиан вуйи аспирантди, йиз хликк кандидатвалин диссертация дюбхну, гьамусяаьт чан ватандиъ ляхин апIура.
Узу илимдиин Мягьячгъалайиъ студентди имиди илчIихну гъахьир вуза. Думуган дипломный ляхнин жюрбежюр ахтармишар гъахури, йиз хиларилантина 19 гьяйванат гъушнийи. Гьадмугандин улупбар хъасин узу вуздиъ лихурайиганра, ВАК-дин экспертный советдиъ айиганра, бязи ахтармишариз кьимат тувруган ва гизаф лазим гъахьнийзуз.
2008-пи йисхъанмина терапияйинна клиникайин диагностикайин кафедрайин заведующийди лихури гъахьунза. Уьмуми натижйирикан улхуруш, думу вахтнан арайиъ йиз регьберваликкди 2 илмарин докторар ва 12 илмарин кандидатар гьязур гъапIунза. Мидихъди сабси 6 монография ва 300-дихьна илимдин макьалйир гъидикIунза, 39 урхбан ва урхбанна методикайин пособйир дюзмиш гъапIунза ва гьацира 3 патентдин автор вуза.
– Казандин мал-духтурвалин академияйиъ ктарди, илимдин тешкиллувалин сарун фициб ляхин гъабхури гъахьунва?
– Узу жа-жара йисари Благовещенскдиан ккебгъну, вари Уралиъ (Пермь, Челябинск, Екатеринбург), Кьялан Поволжьера кади (Саранск, Ульяновск, Уфа) – гьамкьан йишвариъ гъулан мяишатдин заан урхбан заведенйириъ гьюкуматдин экзаменационный ва аттестационный комиссйирин председатель вуди гъахьунза. ДумутIан савайи жа-жара йисари Казандиъ (1999-2022), Саранскдиъ 2005-2020), Уфайиъ (2010-2017) кандидатвалин ва докторвалин специализированный диссертационный советариз дахил шули гъахьунзу. Хъа йиз зегьметарин, илимдин натижйирин арайиъ вартIан заан кьимат 11 йисандин (2011-2022) ВАК-дин экспертный советдин член вуди хьували улупура. Душваъ диссертацйириз кьимат тувруган, авторарин илимдин натижйирси, дурари мяишатариъ гъахурайи тажрубайин ляхнарра, опытарна экспериментарра гьисабназ гъадагъури шуйза. Гьаз гъапиш натижйир тажрубайиъ ишлетмиш апIури гъахьиштIан, «гъубкъу» илимдикан хайир шулдар.
– Патентар фтихъди аьлакьалудар ва фициб мянфяаьт кайидар гъахьнияв, дурар тажрубайиъ ишлетмиш апIуз хъюгънайин?
– Ихь гьюкуматдиъ агъзрар-миллионар тоннариинди цеолитдин мяднар а, гьадму гьисабнаан Кафари Кавказдиъра, Дагъустандиъра. Узу кандидатвалин диссертация бикIурайиган, бязи гьяйванатарин бедендиз гьудруркIрайи микроэлементар уч апIури гъахьунза: медь, цинк ва жарадар. Дурарин гьуркIру-гьудрукIру паргарвализ лигури, ипIру-ухрубдикди гьудрукIрайи микроэлементар кайи цеолитдин руг кабхьну тувуб теклиф дивунза. Мидихъди сабси дидик кайи кремнийди сорбировать апIру, яна рудрариан токсинар, гъагъи металлар гъядягъну, бедендиан адаъру вазифа гъабхурайиб субут гъапIунза. Мид’ан узу сарди ваъ, хъа аьлимарин дестейиинди патент гъюбхюнча. Узуз айи мялуматариинди, цеолитдин мяднар ТIивак гъулан чIурариинра ал. Ужудар пишекрар айиш, душваъра ахтармиш’валин ляхнар гъахуз шуйи. Йиз ахтармишарин кьяляхъ Татарстандиъ ва Ульяновский областдиъ цеолит айи йишвариъ думу тартиб апIру зурба цехар дивну. Дидкан айи мянфяаьт, цеолит фукьан жвилливалиинди рябгъюруш, гьаддилан асиллу ву.
Тмуну патент маларин кIурбарик кальцийна фосфор лазим кьадарнаъди ктруб вахтниинди, уьзур кивайиз, тяйин апIбахъди аьлакьалу ву. Уьзрарихьан уьрхбаъ вартIан асас вуйиб субклинический къайдайиъ имиди, яна ачмиш шайиз, уьзур диагностировать дапIну, дидин себебарра дагну, профилактикайин ляхин гъабхуб ву. Му ахтармиш’валар узу кьюб вазлин арайиъ Москвайиъ Вариурусатдин ортопедияйин институтдиъ гъухунза.
Шубубпи патент никк ккудубзру аппарат цIийи алапIбахъди аьлакьалу вуйи.
– Мирзабег халу, кьюб гаф яв хизан-кюлфетдиканра пуб ккун апIурача.
– Узу йиз хизандин кьисматниин гизаф рази вуза. Эгерки узуз хизан ккебгъру мумкинвал цIийикIултIан тувнийиш, гьамусра гьацдар кюлфетар ктагъуйза. Учу сар байна шубур риш тербияламиш дапIну, дурар кIул’инди вуйи уьмрин вари шартIарихьна гьязур гъапIунча. Дагъустандиъ шубур риш аьлимар вуйиз кIурудар думукьан адаршул. Шюкюр Аллагьдиз, кьюр Татарстандиъ, сар Дагъустандиъ илимдиин илчIихну лихура. Балира Дербентдиъ ветеринарияйин лабораторияйиъ ляхин апIура.
– Мирзабег халу, увуз мюгькам сагъвал ва хъана заан хъуркьувалар ккун апIурача.
