Умганат Сулейманова
Гъийин девриъ, жигьилариз варитIан гучI ккапIрайи пис уьзрарикан саб СПИД ву. Гъи планетайиин думу тарабгъну адру уьлке адар. Йислан-йисаз му уьзри чан ччивар яркьуди ккарагъура. ВИЧ-инфекция ва СПИД (ВИЧ-инфекцияйин аьхиримжи стадия) официально вуди сабпи ражари США-йиъ гьисбаназ гъадабгъну. Думу тарабгъбан аьтрафар ахтармиш гъапIиган, 1978-пи йисан США-йиъ, Танзанияйиъ ва Швецияйиъ думу уьзрин сабпи лишнар ашкар гъахьну. Гъи СПИД деврин тIягъюн дубхьна. ВИЧ-инфекция ва СПИД уьзрар фици арайиз гъюруш, тарагъуруш, варидариз хабар ву, амма жвув дурарихьан уьрхбан серенжемар инсанари лам зяифди кIули гъахура.
Дагъустандиъ СПИД уьзур кубчIвувалин сабпи дюшюш 1989-пи ашкар гъабхьну. Гьадму йисхъанмина Республикайиъ думу инфекция кубчIвнайидар официально вуди гьисабназ гъадагъуз хъюгъну. Думу вахтари СПИД кубчIувал аьхю аьйибнан ляхинси гьисаб апIуйи, гьаддиз думу уьзур кайивал жиниди уьбхюйи. Гъира ВИЧ-инфекция кайидар жиниди сагъ апIбан дюшюшар цIиб дар.
СПИД-дихъди аькьси женг гъабхру РД-йин центрин улупбариан мялум шулайиганси,1989-пи йисхъанмина гъийин йигъаз ихь республикайиъ ВИЧ-инфекция кучIвнайи 4,7 агъзур кас гьисабназ гъадагъна.
Республикайиъ му уьзрариан варитIан аьхю кьадар аьзарлуйир Мягьячгъала, Дербент, Дагъ Огни шагьрариъ ва Дербент райондиъ а. Аьхиримжи вахтари дагълу районариъ ВИЧ-инфекция кубчIвнайидарин кьадар 50 процентдинкьан за дубхьна. Му аьгьвалат туризмдин циркил артмиш шулайивалихъди аьлакьалу ву – дагълуйир турист дишагьлийирихъди гьяяйин аьлакьйириъ учIвра ва аьзарлу шула, хъасин дурари уьзур чпин хпарикра, швушварикра капIра.
Гьаддиз нафсдихьди жвуван зиин агъавал апIуз гъитну ккундар. Хъа эгер тахсир ктубчIвнуш, уьзрин лишнар цIийиди ачмиш гъахьибси, духтрарихьна илтIикIну ккунду.
Эгер садпи йисари аьгьалйириз уьзрин аьхир фициб шулуш, думу сагъ апIбан ляхнар кIули фици дурхну ккундуш аьгъдяйиш, гьамус варидариз дидкан хабар а, махлукьатлу хабрарин дакьатариъ уьзрикан гизаф дибикIна. Гьаци вушра думу тарабгъувал, иллагьки жигьиларин арайиъ, яваш шуладар. Му ляхни жигьилариз жвуван гележегдикан, хал-хизандикан вижна ктрувал улупура. Мисалназ, ВИЧ-инфекцияйиан аьзарлу духьнайи гьямила дишагьлийикан уьзур дугъан бицIирикра кубчIвру. Статистикайин улупбариан мялум шулайиганси, 1989-пи йисланмина ихь республикайиъ Вич инфекция кайи 902 дишагьли гьисабназ гъадагъна. Гьадрарикан инфекция кайи 284 бицIир бабкан гъахьну. Инфекция кайи сад йисна гьацI яш хьайиз вуйи 119 бицIир гюзчиваликкна гъадагъна.
Гьар йисан вари дюн`яйиъ ВИЧ-инфекция ва СПИД яваш апIбан бадали жюрбежюр серенжемар, акцйир кIули гъахуру. Дурарин метлеб — му уьзрар тарагъуз гъидритувал, дурар тарагъувалин къайдйирикан абйир-бабариз, жигьилариз аьгъю апIувал ву. Хъа акцйирин натижйир адар, гьаз гъапиш уьзрари чпин ччивар лап яркьуди ккарагъура.
Дупну ккудуки, аьлимари кIули гъуху ахтармиш’валариан мялум шулайиганси, му уьзрихьан жямяаьтлугъ ярхла апIбан ляхин хизандилан ккебгъну ккунду. Шваршвул ктубчIвру йишвахь варжи ктубчIурдар кIури шулу ухьухь. Абйир-бабари жигьиларихъди гъаври ккаъбан ляхин дубхну ккунду, дурарин фикрар, гележегдиз вуйи планар ахтармиш дапIну ккунду. Эвленмиш шулайидар фикир ва аькьюл жигьатнаан дигмиш вуйидар духьну ккунду, дурари чиб-чпикан, жвуван закурин йигъан шлу бицIидарин гележегдикан фикир дапIну ккунду. Дархьиш, му уьзри гизаф жигьилар уьмрихъ мягьрум апIиди.
