Наргиз Гюлечова

Улихьна йигъари «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз ихь ватанагьли, жямяаьтлугъ кас Жабир Мягьямедов гъафнийи. Дугъу учв кIулиъ ади табасаран жямяаьтлугъ касари, Хив райондин ХурсатIил гъулаъ айи чIвурд цIийи алапIбаъ зигурайи чарйирикан ктибтнийи. Къайд апIуб лазим вуки, му гъулаъ яшамиш шули имбур анжагъ сар кастIан дар. Гъуландар вари жара йишвариз кюч гъахьну.

 

Хъа ккудубшу элгьет йигъан Жабир Мягьямедов Мягьячгъалайиан кюгьне дараматар сифтейин гьялназ хру пишекарра (реставратор) хъади ХурсатIилна гъушну ва дугъаз, чIвурд фу гьялназ дуфнаш, улупну.

«Элгьет йигъан ХурсатIилна гъягъювал чарасуз вуйи, фицики му пишекар ляхнарихьан азад йигъ гьадмутIан дайи. Гафар апIруган, учура гъюрча, машиндин вая жараси кюмек апIурча, кIуру инсанар гизаф гъахьнийи. Хъа базар йигъан гъягъюрча кIури план йивнайибдикан узу хабар дебккиган, гъюрча кIурударин сес-дикIра гъудубгнийи. Cаспидари гьятта телефнарра ктIушвну», – кIвантIарикк инчI ккади, ккебгънийи чан ихтилат Жабири.

ХурсатIил гъулаъ айи чIвурд ихь халкьдин тарихдинна культурайин ирс ву. Гьаму кьанди Хив райондин культурайин управлениейин телеграм-каналиъ ХурсатIил гъулан багахь хьайи йифдин рангнахъди шиклар каънайи гъарзар туристар хъади гъягъру объект апIуз ккуниваликан дибикIнайи. Хъа гьадму гъарзарихьди сабси гьадму чIвурдра цIийи алапIиш, дина гъюру туристарин кьадар хъанара артухъ хьибдайин?

Республикайин культурайинна тарихдин объектар уьрхюрайи Агентствойиан тувнайи мялуматариинди, ХурсатIил гъулан чIвурд 18 аьсрин аьхирариъ – 19 аьсрин эвелариъ тикмиш гъапIуб ву. Хъа узу хъади гъушу реставраторин гафариинди, цалиъ гъванар дивнайи саягъназ лигну, варитIан цIиб гьисабариинди му чIвурдан 400 йис ву – дидин цалар зат батIур гъядарди, саб сабдиин аларсайизкьан гъван гъвандиин иливури, дапIнайидар ву.

ЧIвурд цIийи алапIбан бадали, ухьу дина лазим вуйи алатар хьади, инсанар хъади душну ккунду. Дурариз ипIруб-убхъруб гьязур апIуб, дахъру йишвар ккабалгуб лазим шулу, хъа сабпи нубатнаъ дина гъягъру рякъ къайдайиз дубхну ккунду. Мурар вари ХурсатIил гъул бадали апIурайи хайирлу ляхнар ву – дурар ккудукIган ва гъулахъна саб тягьяринкьан рякъ гъабхьиган, мушв’ан удучIвну душнайи касариз гъулаз кьяляхъ гъюз мумкинвал хьибди. Узуз айи мялуматариинди, гъи ХурсатIилна кьяляхъ гъюрча кIуру 40 каскьан а. Белки, гьаммишан кьяляхъ гъюрудар хъанара ашул», – Жабири явашди чан саламат фикрин цIикIв алдабчурайи.

«Гьамусяаьт дина гъягъюз шулдар, рякъяр ужи адар, кIурудар гизаф ашра, узу йиз бицIи машиндиъди саб читинвалра адарди ХурсатIилна гъушунза. Гъулаъ яшамиш шули имбур ялгъуз яшлу Аьлимягьямед халу ву. Йиз абйирин накьвар-кьулар дирчну, удучIвну гъягъюз гъабхьундарзхьан кIури, сарна сарди яшамиш шула. Гъулаъ аквар адрувализ лигну, дугъу генератор кабхьри а, хъа дидихъ гьаммишан хъубзруб ккунду. Узу кIурайиб гьадму вуйизки, эгер гьаму чIвурд рас апIруси гъабхьиш, гьаддихъди сабси гъулаз аквра, рякъра шул. Узу му гъул’ан удучIвну душнайидарихъди хайлиндарихъди гафар-чIалар дапIназа. Дурари кIурайиганси, гъуландар швнуб-саб ражари, кюмек ккун апIури, Хив райондин администрацияйиз гъушнушра, чпиз гьич саб терефнаанра кюмек даршулайивал гъябкъиган, гъул’ан удучIвну гъягъюз мажбур гъахьну. Электрик симар йирси духьнайивалиан гьар кьюд йигъан гъулаъ аквар ктIушвури гъахьну, хъа думу симар хъитIайиз гьяфтйир гъягъюйи, кIура гъуландари. Гьаддиз, Аьлимягьямед халу ктарди, имбудар вари шубуд йис улихьна гъул’ан удучIвну гъушну. Аьлимягьямед халуйи саб-кьюб мал-чарва, пеъ-шюхъ уьбхюри а. Картфарра киври шулза, кIур. Якьинди кIуруш, картфар урзуз гизаф ужудар гьавайин шартIар айи йишв ву. Гъул ягъалди вуйивализ лигну, жил гьаммишан ламвал кади гъубзра», – давам гъапIнийи чан ихтилат Жабири.

ХурсатIил гъулан чIвурд рас апIбан сабсана мяна а. Жабир Мягьямедовдин гафариинди, гъи ихь халкь имбу дагъустан халкьарихъди тевиган, цIиб кьяляхъ хъа. Ва му чIвурд рас апIувал табасаран халкь сатIи апIру проект хьибди.

«Гъуландаризра му ляхин дапIну ккунди а. Чпира кюмек апIуз гьязур ву. Дурари дакьатар хътаъбан бадали, тялукь счет абццай, кIура. Гъи ухьуз дицдар ляхнар апIбан бадали, кьюб фонд ахьуз. Гьадрарра му ляхниъ иштирак хьуз рази ву.
Гъулан агьали, Огни шагьриъ яшамиш шулайи Сефер халуйихъди узу гафар апIруган, дугъаз сабпи нубатнаъди му ляхин апIувал чпин гъуландарин буржи вуйиваликан ачухъди гъапунза. Эвелиан хурсатIлар иштирак дархьиди гъузиш, ухьхьан имбудариз фу пуз шулу? Сефер халуйи, чав улихь гьучIвну, ляхин давам апIбан гаф тувну.

Реставратори узуз гьякьлуди гъапиганси, 400 йисан хурсатIил жямяаьтдихьан чпин чIвурд уьбхюз гъабхьну, хъа гьамус думу абхърайиган, ХурсатIил гъул амдарш, чIвурд уьбхюз табасаранарра амдаринхъа?
ХурсатIларин чIвурдаз чан тарихра а. Гъуландарин гафариинди, дидин тарих 12-пи аьсриан ккебгърайиб ву. Гъулаъ сар кас ади гъахьну кIур, чIвурдан тарихдихьна маракь айир. Дугъу ахтармишар кIули гъухну гьадмуган чIвурдан гъванарик фарси ва аьраб чIал гъибикьну адатIнайи гьярфар кади гъахьну, кIур. Дугъриданра гьаци ву кIури тасдикь апIурайиб дариз, хъа хурсатIларин чIвурдаз барабар, гьаму жюрейиинди тикмиш дапIнайи сабсан чIвурд Ирандиъра а, кIур. Гьадрар кьюбридра ваб вахтна тикмиш гъапIдар ву, кIура. Белки, фарси ва аьраб чIал гъибикьнайивал ухьуз гьадму чIвурд Табасарандиъ ислам дин тарабгъуз хъюгъю вахтаринуб вуйивалин лишан вушул. Думу ахтармиш апIбан бадали, ухьу тарихчйир хъади гъюри, экспертизйир дапIну ккунду. Дицдар ляхнариз хъанара артухъ дакьатар лазим ву. Гъи сар даш сар кюмек апIуз удукьрударра а ихь арайиъ. Гъирагъдихъ дугъужвуб ужуб ляхин дар. Эгер 400 табасаранлуйи гьарди агъзур манат тувиш, чIвурд рас апIуз 400 агъзур уч шулайихь. Саб чIвурд ваъ, ухьуз мицдар рас дапIну ккуни объектар гизаф а. Гъи ихь вари халкь уч духьну, гьарсаб ляхин сатIиди апIури, кIулиз адабгъиш, ухьу гизаф улихь гъягъиди.

Аьхиримжи переписдиинди, табасаранар вуча кIуру 150 агъзур агьалйир ахьуз. Гьадрарикан 10 агъзурикьан, гьарури 50 манат фондназ жара апIури гъабхьиш, гьар вазлин арайиъ 500 агъзур манат уч шула. Гьадму дакьатарихъ гъи ихь культурара, чIал уьбхювалра ва хъанара жара ляхнарра гъахуз шулу. Эгер гьацдар гьевескар ватанперверар амиш, дурарихьна «Табасаранар» фонднан гьаму счетдиз – 40701810060320000310 марцци кIваан туврайи пул хътапIуз шулу», – кIура Жабир Мягьямедовди.
Ихь халкьдин аьдат вуйихь гизаф зегьмет айи саб ляхин апIруган, вари элиз милаз дих апIури. Гъи, мил дапIну, кIули гъахру ляхнар табасаранариз гизаф ахьуз. Неинки саб чIвурд рас апIуб ваъ, хъа бабан чIал уьбхбахъди аьлакьалуди гъабхурайи ляхнарра. Гьамусяаьт табасаран халкьдин милли культурайин автономияйи регьберваликкди, чIал уьбхбан ва думу артмиш апIбан, бицIи-бицIиди аргъаж шулайи наслариз чIал гьадрархбан бадали, ихь чIалназ урус чIалнаан машгьур мульт-фильмар таржума апIура. Ва гьамусдихъантинара му ляхин давам апIиди. Амма дакьатар лазим ву. Гьяйифки, гьелелиг кюмек апIру касар думукьан адар. Му макьала урхбан кьяляхъ, ихь халкьдин уртахъ ляхнарик чпин пайра киври, милаъ иштирак хьуз ккунидарин кьадар артухъ шул кIури, умуд кивраза.

 

Шиклариъ:

1. ХурсатIил гъулан чIвурд;

2. Шиклиъ: Жабир Мягьямедов хурсатIларин Аьлимягьямед халуйихъди.