Гюльнара Мягьямедова
Уьлкейин илимдин ляхнихъди аьлакьалу вуйи гьарсариз 8-пи февралиъ къайд апIру Урусатдин илимдин йигъ аьхю мяна айиб ву. Думу илим ахтармиш апIбаз чпин уьмур бахш гъапIу аспирантарин, аьлимарин, академикарин пишекарвалин машквар ву. Гъи узуз ихь газат урхурайидар аьлим Юнус Муртузялиевдихъди таниш апIуз ккундузуз. Республикайин интеллигенция-йин вакилариз думу табасаранарин арайиъ шлу серенжемарин жанлу иштиракчиси ва жигьил аьлимси ужуди таниш ву.
Юнус Муртузялиевич Муртузялиев Табасаран райондин Гюгьрягъ гъулаъ бабкан гъахьну. 1998-пи йисан думу, Жулжгъарин кьялан мектеб ккудубкIну, Дагъустандин гьюкуматдин университетдин филологияйин факультетдик урхуз кучIвну. 2003-пи йисан университет уьру дипломдиинди, хъа 2006-пи йисан Урусатдин илмарин академияйин Дагъустандин илимдин центриъ фольклористика пишейиан аспирантура хъуркьувалиинди ккудубкIну. Учв университетдиъ урхури имиди газатариъ ва журналариъ лихури гъахьну, гьадму гьисабнаъди «Табасарандин нурар» газатдиъ отделин редактордира гъилихну.
2008-пи йисан РАН-дин ДНЦ-йин Гь. ЦIадасайин ччвурнахъ хъайи чIалнан, литературайин ва искусствойин институтдиъ «Табасаранарин нагъларин проза: сюжетар ва образар» темайиан кандидатвалин диссертация дюбхну, филологияйин илмарин кандидат гъахьну. Юнус Муртузялиев 2009-пи йислан башламиш дапIну, гьадму институтдиъ фольклорин отделин илимдин гъуллугъчиди, хъа 2015-пи йисхъанмина гъийин йигъаз РАН-дин ДНЦ-йин ИЯЛИ-йин ученый секретардира лихура.
Юнус Муртузялиев 30-тIан заина илимдин чап апIбарин автор ву. Думу гьацира РД-йин Жямяаьтлугъ палатайин образованиейин, культурайин, жигьиларин политикайин, туризмйин комиссияйин председателди лихури гъахьну.
Юнус Муртузялиевдикан чав ляхин апIурайи проектарикан ктибтуб ккун гъапIнийза. Ич арайиъ гъабхьи сюгьбат газатдин машнаъ туврача.
«Узу табасаран фольклор илим жигьатнаан ахтармиш апIураза. КьатI’иди кIуруш, мифарин, нагъларин ва фольклорин жара эсерарин зиин ляхин гъабхураза. Гьамусра фольклориъ цIийи-цIийи текстар арайиз удучIвури ими. Мисал вуди – ургур чвуччун ва сар чуччун гъалайикан нагълар ва кьисйир. Гьелбетки, дурарин арайиъ жанр жигьатнаан, чпиъ атIагнайи гьядисйирин гьякьикьатвалин терефнаан фаркьвал а. Гьяйифки, ихь ватанагьлийириз дидкан хабар адар, гьаддиз му фольклорин эсерин гьякьнаан гъи гизаф улхбар, гьюжатар арайиз дуфна. Хъа дидкан жара вахтна улхурхьа.
РАН-дин ДНЦ-йин Гь. ЦIадасайин ччвурнахъ хъайи чIалнан, литературайин ва искусствойин институтдиъ 2021-пи йисан филологияйин илмарин доктор А.Т. Акамовдин редакцияйиккди 20 томдикан ибарат вуйи Дагъустандин халкьарин фольклорин ядиграрин гъварчнан «Нагълар» кIуру 10-пи том чапдиан адабгъунча. Гьаму том дюзмиш гъапIу жавабдар кас узу вуза. Китабдиъ нагъларин гьялнакан макьала, урус чIалназ таржума дапIнайи Дагъустандин 10 халкьдин нагъларин эсерар, словарь ва жарадар а.
Гьяжи Мягьячевдин ччвурнахъ хъайи илимдин, образованиейин ва культурайин тереф уьбхру фондну гьар йисан Дагъустандин табиаьтдин ва рюгьнан дакьатар аьгъю ва ишлетмиш апIбан ахтармишарин проектариз кюмек вуди грантар тешкил апIура. Сач думу фондну тешкил гъапIу конкурсдиъ ИЯЛИ-йин «Дагъустандин халкьарин чIалариинди махъвар» шиклариинди албагнайи бицIидариз вуйи гъварч чапдиан деебтуз гьязур апIуб» проект гъалиб гъабхьну. Му проектдин руководителра узу вуза. Гьамусяаьт гьадму проектдиин ляхин давам апIурача.
Дагъустан Республикайиъ Урусатдин биналу халкьарин чIалар апIру 30-рилан зиина миллетар а. Гъийин йигъаз ич улихь дийибгънайи месэла ихь гъюрайи наслариз Дагъустандин чIалар уьрхювал ва артмиш апIувал ву. ЧIал адруган халкьдин культурара, аьдатарра гъуздар.
Дагъустандин шагьрариъ республикайин халкьарин бабан чIалариинди хизандиъкьан улхури имдар. Жюрбежюр миллетарикан ибарат вуйи хизанариъра гьаммишан урус чIал’инди улхура. Гьаддиз Дагъустандин чIалариинди махъварин гъварч гьязур апIуб чарасуз ву. Махъвар мелзналан-мелзниина, абайихьан хутларихьна, гудларихьна гъюрудар ву. Гьарсаб девриъ думу махъвариз фу-вуш цIийиб хура, амма махъвариъ уж’вална харживал чиб-чпиз аьксиди дийигъура, пис ва дугъри кьувватарин арайиъ гьаммишан женг гъябгъюра. Вари махъвариъ пис-чIуру ляхин апIрударин кьувват аьхюб шулу, гьадрарин кюмекниинди дурари инсанариз ва гьяйванатариз зарар хуру. Амма гьаммишан махъварин аьхириъ писвалиин гъалибвал гъадабгъру игит арайиз удучIвуру.
Дагъустандин халкьарин чIала-риинди вуйи махъварин гъварчниин лихувал рягьят ляхин дар, диди фольклорин аьгъювалар тIалаб апIура», – къайд гъапIнийи ич сюгьбатнаъ Юнус Муртузялиевди.
Ихь ватанагьлийин регьберваликкди гьязур апIурайи махъварин гъварчнаъ ИЯЛИ-йин фольклорин отделин гъуллугъчйири уч дапIнайи, илимдин библиотекйириъ, архивариъ айи, инсанарин дуланажагъдикан, гьяйванатарикан ва сюгьрин махъвар а. Гьаци вуйиган «Дагъустандин халкьарин чIалариинди вуйи махъвар» проект гизаф миллетар айи юрднан махъварин девлетлу ирс ачмиш апIурайи миржиб китабдикан ибарат вуйи кьиматлу зегьмет ву. Проект китабарин миржиб макетдикан ибарат ву: урус, авар, дарги, гъумугъ, лезги, лак, тубасаран, нугъай чIалариинди вуйи «Дагъустан халкьарин чIалариинди вуйи махъвар».
Саб гъварчнаъ 21 махъв, яна зиихъ ктуху гьарсаб халкьдин шу-шубуб махъв а. Гъварчнан кучIвбан гафнаъ махъварикан жикъиди дибикIна. Гьарсаб махъвнахъ рангнан шиклар хъа. Проект бицIидариз, фольклориин, литературайиин, машгъул вуйидариз, этнографариз, вузарин ва мектебарин мялимариз, культурайин хуларин, бицIидарин багъарин, библиотекйирин гъуллугъчйириз ва гьацдар жарадариз ляхниъ ишлетмиш апIуз гизаф маракьлуб ву.
Чапдиз гьязур дапIнайи китабдин проектдихъди узура таниш гъахьунза. Йиз фикриинди, думу ихь аргъаж шулайи наслиз ужуб савкьат хьибди.
