Мейлан Нежефов
Аьхиримжи йисари дидикIну адру инсанвалин къанунар ихь яшайишдиан гьялакди дурграйивали, артмиш шулайи баяр-шубариз дурарикан хабарра адрували, гъийин ихь уьмриъ герек дару аьдатарна гьядисйир арайиз гъюрайивали инсанарик гъалабулугъ ктрипди гъитрадар.
«Йиз хал гъирагъдихъ хъайиз» кIури яшамиш шлу инсандихьинди халкь гьюрматсузди илтIикIури шлу вахтна, дицистар инсанар ихь арайиъ цIибтIан адар, пузра шулу.
Ав, гъулаъ вушра, шагьрин айитI яшамиш шули ашра, инсанарин хасиятарин, гъиллигъарин багахьлуйир, дустар, гъвалахъ яшамиш шулайи гъуншйир гъаври дархьиди гъузурдар.
Инсанарин сарин сарихьна вуйи гьюрмат, кюмекназ хил гьачIабккуз гьязур вуйивал, багьахьлуйирин, дустарин арйириъ шлу аьлакьйирин ери зяиф шула, гъапишра, узу гъалатI даршул.
Мисалназ, сар кас заан ляхниъ айи вахтна, дугъан багахьлуйирна дустар артухъ хьуз хъюгърайиб ухьуз дярябкъди гъубзрадар. Чпин тIалабар гьуркIри кIури, дицир касдилан илтIикIрудари дугъаз манигъвал апIуз хъюгъру, думу къанунсузди вуйи рякъюъ ахъуз гъитру. Хъасин, думу касдиин читин йигъ улубкьу вахтна, таниш дару саягъ яшамиш хьуз хъюгърударра цIиб шулдар. Саб гафниинди, инсан завариъ адаъну, хъасин думу жил’ина ахъиган, дугъак файда кимдру вахтна, жара хайир кайи инсанар агуз хъюгърудариз чпи уьмрин эйсйирси гьиргъра, дурариз жараси яшамиш хьуз аьгъюдира дар.
Аьхиримжи йисари гизафдарин аьхю хуларихъ, багьалу машинарихъ юкIв дубхьна. Хизанар бицIи – хулар аьхю духьнайи гъийин девир, яшамиш хьуз ужудар шартIар айи девир вушра, аргъаж шулайи баяр–шубариз тербия тувуз, дурар зегьмет зигури вердиш апIуз читинвалар алахьурайи вахтси гьисаб апIуз шулу. Советарин вахтари бицIи яшналан хъюгъну инсан кьаби хьайизкьан жямяаьтлугъдиъ жара инсанарин уларикк ккади гъахьнуш, ихь аьхю ватан имдру вахтнахъанмина вари дигиш дубхьна. Гьарсаб хизанди, гьарсар инсанди фици ил хътабгъури гъахьнуш аьгъю вахтарра тарихдиз гъушну.
Жвуван тухмин, хизандин айитI ади гъахьи аьдатар гъи жигьил наслари гьяспикк ккаъри имдар. Дурари телефонариан, телевизориан яшамиш хьуз дубгъура, абйир-бабаризтIан чпиз ужуди яшайишдин къанунар аьгъюганси гьисаб апIури, чпин уьмриъ гъагъи гъалатIар деетура. Живанарихьан ужубна-харжиб жара апIуз удукьурадар. Дурар жара апIбан бадали, аьгъювалар ади ккунду. Хъа дурар хьпан бадали, саб дарш саб ляхнин эйси духьну ккунду, чан тIалабар гьуркIуз чалашмиш хьуз метлеб ади, думу метлеб кIулиз адабгъуз чарйир агури духьну ккунду.
Сагъ жямяаьтдиъ гъийин вахтна айикьан нукьсанарра духьну ккундар. Эдебнан къанунар гьяспикк ккадраърайи абйир-бабарихьан хизандиз, Ватандиз хайир хру ватандашар тербияламишра апIуз шулдар. Ярхи йигъ-йишв телефнариъ фтиз-вуш лигурайи, фу-вуш герек даруб урхурайи баяр-шубарин кIулариъ фу аш, абйир-бабарихьан аьгъю апIузра шуладар. Хъа дурариз багьалу телефнар гъадагъдар чпи дарин? Саб гафниинди, ухьу ихь баяр-шубариз, жигьилариз чарасуз артухъди фикир тувну ккуни вахт дуфна. Дурарин чпин абйир-бабарихьна, ккебгъу хизандихьна, чпин уьмрихьна, багахьлуйирихьна, дустарихьна вуйи жавабдарвал артухъ дубхьну ккунду.
Инсанвалиинди инсанарихьна илтIикIбан бадали инсандиз тербия ади ккунду. Саб ужуб ляхниъ дийигъу вахтна, жарадартIан артухъ вуза кIури, инсан кIул’ан гъушиган, дугъахьна вуйи гьюрматра дубгру. Дугъу учв фици заанди дисурашра, дицир касдин кьимат ужуз шулу. Гъи саб гъалатI, закур саб гъалатI деебтури, дицир касдихьан сарун дийигъузра шулдар.
Гъийин вахтна кьабидариз, читин гьялнаъ ахънайириз кюмек дарапIру инсандиз нач шули имдар. «Жарариз апIурайи уж’вална харж’вал жвуву жвуваз апIурайиси гьисаб дапIну ккун», – ихь абйирин гьаму мисал ухьу кIваълан гьархну ккундар. Кюмекнанна уж’валин аьхюбна бицIиб шулайиб дар. Дугъриданра, жвувхьан удукьру кюмек гъапIу вахтна, инсандин кIваз рягьят шулу. Гъи уву кюмек апIарва, закур увуз фуж-вуш кюмек шул. Жилра, кьисматра, чархси, илтIикIурайидар ву.
Намусна эдеб завариан ахьрудар дар. Артмиш шулайи баяр-шубариз багахь хьайи инсанаригъ нумуна вуйи аьхю яшнаъ айи касар – абйир-бабар, жара багахьлуйир, таниш вуйи инсанар рякъюри ккунду. Дурариз хизандиъ, мектебдиъ, чIат апIурайи гафар ерхьура, жямяаьтлугъдиъ айи ужубси, айи нукьсанарра рякъюра. Варибдин гъавриъ шулдаршра, «вари масу гъадабгъуз» шлу деврин цIибдикьан гъаври дархьидира гъузрадар.
Жигьилар тербияламиш апIурча кIури хъюгънайи гъийин вахтнан чпизра гъудуркьу аьгъювалар адру диндин вакилар вуча кIурайи бязи «аьлимари» жигьиларин кIулар чпиз ккуни саягъ илтIикIура, дурар багъри хизандихьан, тарихдихьан, культурайихьан ярхла апIуз чарйир зигура, гьюкуматдин къанунар гьяспикк ккадру саягъ яшамиш хьуз улупура. Дицдар гьяракатари ихь уьмриз гьял апIуз читин вуйи месэлйир хура. Дицдар гьяракатарихъди женг гъабхуз, ужубна харжиб жара апIуз кьувват айи аьлимарна мялимар ухьуз гьуркIрадар.
Аьхиримжи йисари ихь жигьиларихъди тербияйин ляхин гъабхбан бадали, жюрбежюр жямяаьтлугъ тешкилатар ляхник кирчна. Дурарин асас метлеб – жигьилар жямяаьтлугъ ляхнариин жалб апIуб, дурарин артмиш’ вализ фикир тувуб, аьгъюваларихьна, спортдихьна вуйи маракьлувал артухъ апIуб ва гьацира аргъаж шулайи наслин жара терефарин артмиш’вал тямин апIуб ву. Ухьуз рябкъюрайиганси, жямяаьтлугъдигъян гъядахьнайи жигьиларра цIиб адар. Дурари чпин азад вахт чписдар «дустарихъди» гьапIра, дарди гъябгъюрайи чпин уьмрикан фикир апIуз кIулиз гъюрдар, хизандиъ айидарикан фикрар дицисдарин кIулариъ шулдар. Жигьиларин тешкилатарихьан варидариз фикир тувуз удукьурадар. Гьаддиз, «йиз ужагъ гъирагъдихъ хъайиз» даркIури, вари жямяаьтлугъдин кьувватниинди ихь баяр-шубариз жвуван веледаризси ухьу фикир туври гъахьиш ужу ву.
