Мейлан Нежефов
Улихьна йисари ихь яшайишдиъ ухьуз гьарган ерхьури шлу «ягь», «намус», «гъир’ят» кIуру гафар гъийин вахтна ерхьури имдархьуз гъапишра, узу гъалатI даршул. Ихь халкьдин «намуссуз» кIуру люкьян гъагъи люкьянси гьисаб апIуз шулу, ва мициб гафназ лайикьлу вуйи инсандиз жямяаьтлугъдиъ йишв гъубзудайи – думу ужуб терефнахъинди дигиш хьпан бадали, агъсакълари дугъаз тербия тувуйи, гьюкуматдин ва жямяаьтлугъ тешкилатарира дицир инсандихъди ляхин гъабхуйи.
Ухьуз рябкъюрайиганси, гъи вари дигиш дубхьна. Гьамус ужуб дару гафназ лайикьлу инсанди чаз саб гаф гъапиш, жаваб вуди ургуб гаф пиди ва гъеебхьу кас мюгьтал дапIну гъитди. Улихьнаси дарди, гъи абйир-бабарра жарадар духьна. Дурариз чпин веледдик кайи тахсир гъапиган, дидкан дишла гиран апIура, думу чпин хайир даккнивалиан кIурайибси гьибгъра.
Мициб девриъ инсанвалин къанунар ликрикк ккиврайи касариз манигъвал апIуз шлу гуж гъубзрадар. Дурариз вари рякъяр ачухъ шула. Гьаддиз гъийин вахтна ихь яшайишдиъ айи нукьсанар кьадар адрукьан гизаф духьна. Дупну ккундуки, дурариз фикир тутруври яшамиш хьуб дюзиб дар. Фукьан ухьу ихь кIулиъ айи фикрар, апIурайи ляхнар-карар жиниди гъитишра, дурар жямяаьтлугъдиз ашкар дархьиди гъузрадар. Халкьдин улихь-кIулихь хьайи ихь гьякимарира чпин ляхин гьарсар касдин, хизандин гъайгъу зигру саягъ кIули гъабхури гъабхьиш, дурарихьна вуйи гьюрмат артухъ хьибди. Ихь агьалйирин думукьан гьял апIуз даршлу тIалабарра адар, пуз шулу.
«Аькьюллу касди учв жарартIан я зади, я аскканди дидрисур» кIуру мисал ахьуз. Улихьган ухьуз айи мисалар инсанари апIурайи сюгьбатариъ ишлетмиш апIури, абйирилан гъубзнайи ирс аьхю девлетси гьисаб апIури гъахьну. Герек дару мялуматар, гьядисйир кьадарсуз айи му гъийин вахтна баяр-шубариз тербия тувубра читинди алабхъура. Дурариз нумунаси духьну ккуни гьякимари, яшнаъ айи агьалйири гъи дурар ужуб рякъюъ адраиш, дурар тербияламиш апIуз чалишмиш дархьиш, закурин йигъан ихь дуланажагъдиъ артухъдиси читинвалар шлубдин гъаври духьну ккунду.
Аргъаж шулайи наслариз гьаз вуш «КIвантарихьди мак апIури, силбарихьди кьацI йивуру» айтуйиъ чпикан дупнайи касар ужуди рякъюра. Гьаддиз дурариз ужубдихьан харжиб жара апIуз гъийин деври читин алабхъура. Ухьухь улихьдин вахтари кIури шуйи: «Эгер инсан фуж-вуш якьинди аьгъю апIуз ккундуш, тув дугъахьна ужуб гъуллугъ ва кепек-шигьи». Ва пули думу чIур дарапIрайибдин, хъа анжагъ дугъан гьякьлу сурат улупурайибдин гъавриккра ккауйи. Ухьу веледарихьди улар тIауз гъитну ккун, дурарихьан кьутIкьли гьякьлувалихьан меъли кучIал жара апIуз шлуси.
Гьяйифки, ихь деврин гьаму вахтна гъуллугънаъ айирихьинди, пул айидарихьинди, дурарин уьмрин лигбариз, апIурайи ляхнариз дилигди, артухъди гьюрмат айи саягъ чпи улупрудар, дицистарихъди дуствал абгуз ккунидар гизаф духьна. Гьацира, фукьан ужур инсан вушра, чпиз хайир ктрудар гьяспикк ккадраъри, дидихънайи дустариинди дамах апIури, къанунсуз, абурсуз ляхнаригъ гъючIврударра цIиб адар. Гьацдарин уйинарилан ккергъра ихь деврин вари усал ва чиркин ляхнар. Дупну ккундуки, жямяаьтлугъдиъ къайдайиинди яшамиш даршлу вахтна ухьуз айи вари нукьсанар уларикк ккархьру, мициб аьгьвалатну гизафдарик хъял капIру. Шли фу апIураш, фици чан метлебар тамам апIураш, багахь яшамиш шулайидариз аьгъю дархьиди гъубзурдар.
Бикарвал айи ихь дагълу юрднаъ, гьялаликанна гьярамдикан гизаф кIури шулушра, намусна гъир’ят фу вуш гьархнайидар гизаф духьна. Фукьан ухьу сабваликан гафар гъапIишра, дицдар касарин къанунар жарадар ву. Яв улихь уччвудар гафар дапIну, уву фтикан фикрар апIураш аьгъю дапIну, хъасин яв кьяляхъди улхури шлу инсанаригъ дуст фуж вуш, дуст дарур фуж вуш, аьгъю дапIну ккудубкIуз шуладар. Кьюб маш гъяйи гьяясузари дюзвал гъирагъдизди адапIури гамар алдагъура.
Жан, жан кIури, жан адабгъру инсанарихьан чпин ляхнар кIулиз адагъуз удукьуру, гьаз гъапиш дурари лазим вуйи инсанар аьхю дустарси багахь апIуру. Хъа думу инсанариин читин йигъар алахьу вахтна, дурарин дуствал ккудубкIуру ва гьякимариз шит гафарна гьюрмат апIуз ва машар жикIуз гьязур вуйидари чпиз барабар вуйи цIийи «дустар» агуру.
«Хилар марцциди дарурин юкIв затра марцциди даршул» кIуру тахалус а. Гьаддиз жвуван зегьметниинди гъазанмиш гъапIу уьл ипIубтIан ужуб фукIа адар. Инсанди чаз тувнайи аьсриъ чан ччвур, тухум-тарайин ад барбатI дапIну ккундар.
Хъана ихь абйирин ирснахьна илтIикIури, сабсана мисал кIваин гъапIиш, ужи вуйибси гьибгъразуз, дидиъ, ихь махъвариъ харживалиин уж’вал гъалиб шулу, кIурубсиб мянара а.
«Гвар фукьан ккибикьишра, кIаму зиин шлубси, гьякьвалра нягьякьвалин зиин гъалиб шулу». Галстук айирин хил кьюб хли бисури, хъа касибвал кайир гьяспикк ккадраъру битIран мелз айи касарихьан ухьу Худайи ярхла апIри, ва инсанвал дубгру агьларикан ухьу даришри.
Инсанар му гафарин вахтниинди гъаври духьну, инсанвалин къанунар кIваин алди, яшамиш шули гъахьиш, ихь яшайишдиъ ужудар дигиш’валар артухъ хьиди.
