Зубайдат Шябанова
Мялум дару касари бицIидар ва живанар мобильный приложенйириан ва мессенджерариан «аьжалихъна хру тамшйириз» жалб апIурайиваликан Дагъустандин МВД-йин гъуллугъчйири швнуб-сабан мялуматар тувну.
Думу тамшйириъ бицIи-дарихьди хул’ан гьергну гъягъюз, машинар зарбди гъягъру рякъюъ машиндин улихьинди гьутIурччвуз, чав чак цIа кипуз, чан бедендиан гаркIлар адатуз ва уьмриз хатIа айи жара табшуругъар тамам апIуз гъитра. Тамшийин аьхириъ натижа, чав учв йикIуб, яна аьжал улупна.
ХатIалу дюшюшар хизандиан ярхла апIбан бадали, абйир-бабари, чпин веледар соцсетариъ фицдар дестйириъ аш, бицIирин соцсетариъ айи хусуси маш ачухъди айиб вуш, бицIир йишвну ахураш, дугъан палат фициб гьялнаъ аш, фикир туври гъитну ккунду. Эгер думу маш хъябкьну аш, абйир-бабари чпин бицIирихъди думу абццуз гъитну ккунду ва дидиз гьар йигъан лигури ккунду. Хъа веледди аьхиримжи вахтна ликар ва хилар ккеркнайи палтар алахьуз хъюгънаш, дугъу чан гьадатIу йишвар жин апIуради хьуб мумкин ву. МВД-йин гъуллугъчйири абйир-бабарикан мидиз фикир тувуб ккун апIура.
Абйир-бабари чпин веледар интернетдин жюрбежюр социалин сетариан чпи яшамиш шулайи йишв, чпин яш, телефондин нумра, йигъандин график, хизандин вакилар лихурайи йишвар, хусуси документариан вуйи мялуматар гьерхрудариз саб жюрейинра мялумат тувну даккнивалин гъавриъ тIаъну ккунду. Эгер чпиз шликIа гучIар ккаъраш, дурари абйир-бабариз хабар дебккну ккунду.
«БицIириз чав чаз йивну йикIувалин фикир, асас вуди чав уьбхрур, чаз жан-юкIв апIрур я хулаъ, я мектебдиъ адруган, гъюру. БицIирин гъайгъушнаъ айи, фуну вахтнара дугъан гъавриъ шлу ва дугъаз кюмекназ хъуркьру, думу ужуб рякъюъ тIаъру, чав гьюрмат апIурайи кас адруган, дугъан психика шлихьан вушра чаз ккунибси мютIюгъ апIуз шулу.
ХатIалу тамшйириин мектебдиъ вая колледжариъ дустар адру, абйир-бабарихъди сигъ аьакьйир дюрюрхрайи, ялгъузвал гьисс апIурайи бицIидар машгъул шулу. Дурари чпиз юлдшар интернетдиъ агуру», – къайд апIура МВД-йин ГУ-йин пресс-секретарь Гаяна Гариевайи.
Дугъу ич сюгьбатнаъ цци Кизилюрт райондиъ аьжалин тамшйирин аьхириъ чав чаз йивну гъакIи живан шуру учв йикIайиз дадайиз гъибикIу кагъаз улупну. Кагъзик шуру чалан хил алдабгъуб ккун апIура.
«Хил алдабгъ, дада… Сабансана яв сес гъеебхьнийиш, жараб фукIара ккундайзуз. Магьа… узу сарун дукIназу. Узуз уву гьадмукьан гизаф ккундузуз, жан дада. Йиз аьжалин узуз аьфи апIин», – дибикIна шуру.
Силисари тасдикь гъапI-ганси, риш интернетдин сетариъ дарабгънайи хатIалу тамшийин йисир гъахьну. Дадайин гафариинди, риш фтиин маракьлу вуш, дугъан чIуру фикрарикан дурариз хабар адайи ва веледди чав тамшийиъ айиб саб жюрейииндира ашкар апIуз гъитундайи. Риш ккерхну гъакIну. Дугъан яшар 12 йистIан дайи. Сарпирди думу гъардшиз гъидихъну. Гьадмусяаьт гъардши кюмек апIуз хъюгъру. Амма риш сарун дукIнайи. Хъа кагъаз гъурху дада амриан гъягъюру.
Му бедбахтвал дубхьну сад йигълан мидиз ухшар дюшюш Кизляр райондиъра гъабхьну. Гъуншйирин, багахьлуйирин гафариинди, живан мектебдиъ ужудар кьиматариз урхурайир, аьхюр-бицIириз гьюрмат айир ва ужуб хасиятнанур вуйи. Дугъура учв хатIалу тамшийин йисир духьнайиб саризра мялум гъапIундар. Натижайиъ интернетдиъ пис кьастар айидари думу чав чаз йивну йикIбахъна гъахну.
Гьадму жюрейин бедбахтвалин саб дюшюш Дербентдиъра гъабхьну. ХатIалу тамшийиъ чав учв йивну йикIувалин буйругъар гъюрайи 15 йисаъ айи бай абйир-бабари сикин дарди гюзчиваликк уьрхюри гъахьнийи. Амма аьжалихьна гъахру тамшийин кьувват аьхюб гъабхьну. Гьадму йигъан дада балихъди сатIиди базариз гъушнийи. Дадайи базариъ гъадагъу шей’ар сикин апIури амиди, бали чав учв ккерхну гъакIну. Нефес аламдру бай дадайиз гъидихъну. Гьадму йигъан балин телефондиан чав учв йивну йикIуз гъитрайи буйругъарра гъудургну.
Тахсиркарвалихъна хру хасиятназ кьимат тувру эксперт ва машгьур политолог Яна Амелинайин гафариинди, чиб чпи йивну йикIурайи бицIидарин дюшюшариз гьарубдиз жа-жаради дилигну ккунду. Мушваъ, икибаштIан, асас роль социалин сетарин, интернетдин хатIалу тамшйирира гъабхура. Думу тамшйири, бицIидар аьжалихъна хувалихъди сабси, жара бицIидарин, яна кечмиш гъахьидарин ярар-дустарин, чвйир-чйирин психикайизра аьхю тясир тувра. Думу тамшйир, наан гьяракатнаъ аш, агуз даршули, хайлин йисариз социалин сетариъ жиниди гъузра.
«Гъи ухьу зомбийиз (жарарин амриз табигъ духьнайи, жвуван фагьмиинди фикир дарапIрур) ухшар айи касари жямяаьтлугъ йишварик, машинарик, банкоматарик цIийир кирчбан шагьидар шулахьа. Дурари чпин гьяракатариинди, чпизси, жара инсанаризра хатIа тувра. Дурар террористарин лукIар ву. Гьаму деврин технологйирин кюмекниинди хатIалу тамшйирин сайтар ашкар апIура. Хъа варитIан важиблуб бицIир дикъатлу гюзчиваликк уьрхюб, дугъан фикрар-гъайгъушнар хизандиина, багахьлуйириина, машгьур касариина жалб апIуб ву. Гъи Урусатдиз аьксиди арццрайи сайтар гизаф а. Дурар гъадагъа апIурашра, бязи вахтари 150 агъзуртIан артухъ подписчикар айи сайтар алахьуру. Гьаддиз ичв веледдин интернетдин дустар фужар вуш, думу фицдар сайтариъ учIвраш ва фуну тамшйириин машгъул духьнаш, гьаммишан гюзчиваликк уьбхюри гъитай.
Гьаму деврин, чпизтIан фикир тутруврайи абйир-бабариз сабсана пуз ккундузуз: эгер ичв бицIир Roblox, Minecraft, Fortnite ва жара хатIалу тамшириин машгъул духьнаш, дурар аьхю хатIайикк кка. Гьаз гъапиш, гьамусяаьт жюрбежюр гьяясуз инсанари, тIафлари, чIуру кьастар ва криминалихъди аьлакьайиъ айидари, чпи бицIидарси улупури, интернетдиъ кучIлин сайтар арццра. Дурар чатариъ бицIидарихъди таниш шула ва дурарин ихтибарвалиъ учIвра. Хайлин вахтна саб классдиъ урхурайидариси, таяриси аьлакьйир уьрхюри, саб жюрейинра фикрихъна дяргърударсдар шиклар ва мялуматар хътауру. Аьхириъ бицIирихьан чпиз лазим вуйи вари мялуматар ва жини шиклар уч апIуру. Гьадмуган бицIир вая живан пис касарин йисирвалиъ ахъра. Хъа натижа фициб шулуш, учвуз аьгъячвуз. Гьаддиз, сабпи нубатнаъди, велледдин гъайгъушнаъ йихьай, дугъан варитIан багахьлу ва ихтибарлу дуст йихьай», – кIура Яна Амелинайи.
Гьаму макьала гьязур апIурайи йигъан, Дагъустандиъ ихтияр адру йишвлан рякълан улдучIвурайи 10 йисаъ айи бай машиндикк ккахъну. Республикайин МВД-йин гъуллугъчйири му дюшюш «Жаргъ, дарш йикI» тамшийихъди аьлакьалу апIура. Думу тамшийин метлеб зарбди гъягъюрайи машинарин улхьан утIурччвуб ву. Багарихь хьайи видеокамерйири улупганси, кечмиш гъахьи бай, шубурсана учвстар живанарихъди зарбди машинар гъягъру рякъюхъна гъафну. Бай хъжаргъури-хъжаргъури, чан улихьди гъажаргъу шубрид дустарин кьяляхъди рякъюзди зарбди гъябгъюрайи машиндин улихьинди гьутIурчIвну. Амма машин дебккуз хъуркьундайи…
