(Къ. К. Къурбанов бабкан духьну 90 йисаз)
Шарафудин Дашдемиров
Гъийин йигъан жвуван багъри чIал ахтармиш апIуб, дидин хазнайиъ айикьан гафар, иллагьки чIалнаан адахьурайидар, гьар са-саб гавагьирарси уьрхюри, чIалнан девлетлувал дудрубгруси кми-кмиди ишлетмиш апIуб, шлукьан гизаф ва яркьуди либхури, бабан чIал цIалцIам апIуб кьадар адрукьан важиблу, аькьюллу ва жавабдар ляхин ву. Халкьдин савадлувал артухъ шули, чIал ишлетмиш апIбан мумкинвалар йигълан-йигъаз яркьу шулашра ва чIал ахтармиш апIбаъра саб кьадар хъуркьувалар духьнашра, аьхиримжи вахтари, гьяйифки, йислан-йисаз кам ва зяиф шули, ихь багъри чIал лап касиб гьялназ гъюра. Ихь абйир-бабариз аьгъюкьан вари табасаран гафар ухькан шлиз аьгъяхъа? Жвуван улхбаъ абйирин мисалар, айтйир ишлетмиш апIурайи чIалнан устадар, ихь халкьдин мелзналан вуйи эсерарикан гьацIаркьан аьгъюдар ихь арайиъ гизаф айинхъа? Иллагьки кюгьне вахтарихъанмина гъузнайи мелзналан вуйи эсерарна абйирин мисалар – мурар гъи ухьу кьитди ишлетмиш апIурайи ва чIалнаан адахьурайи гафарин хазна ву. Чан хусусивалариинди гизаф девлетлу ва Гиннесдин рекордарин китабдикра капIну машгьур вуйи ихь табасаран чIал ухьуз аьгъю дережайииндикьан ихь жигьил насларихьна тамамди рубкьуз ухь’ан, яраб, удукьуйкIан? Му суалназ гьякьикьатди фициб жаваб тувраш, ашкар вухьуз.
Ихь улхбаъ табасаран чIалнан лексикайин девлетлувална фразеологизмйирин разу уьлчмйир, жюрбежюр гьиссар-шартIар улупурайи грамматикайин булди вуйи формйир, агглютинацияйин зурба мумкинвалар, глаголин вахтнан ва гьацира жара мянйир улупурайи жюрйир, ихь улхбаъ гъюблан-гъюбаз кам апIури, кьитди ишлетмиш апIурахьа. Мидихъди сабси илимдинна савадлувалин, политикайинна культурайин игьтияж’валариъ, радио-телепередачйириъ ва яратмиш апIбариъ бабан чIалнан либхувал зяиф дубхьну, урус чIалнан эгьемият ва тясир аьхюб шула. Натижайиъ савадлу табасаранжвуваз чан фикрар-хиялар, бабан чIалнииндитIан, урус чIалниинди ачухъ апIуб гъулай дубхьна, хъа табасаран чIалниинди бикIурушра, чIалнан уьлчме фикриъ сифте урус чIалниинди арайиз дуфну, хъасин думу ихь чIалназ калькировать апIурайиб алабхъури шулу. Гьамцдар лишнариинди ихь бабан чIал дугъриданра кам ва зяиф шулайиб субут шулахьуз.
Багъри чIалнан мициб аьгь’валатнан вари себебар дагну, дурар дюзди тяйин апIуб сифтена-сифте гьял дапIну ккуни важиблу месэлйирикан саб ву. Умуд киврухьа, миди чIалнан девлетлувална хусусивал уьбхбаъ, чIал артмиш хьувалин дюзи рякъяр ва мумкинвалар агбаъ, думу мумкинвалар бегьерлуди, лазим вуйи натижа тувруганси ишлетмиш апIбаъ, ин ша Аллагь, зурба кюмек тувур…
Табасаран чIалнан гьамцдар важиблу месэлйирин дюзди гъавриъ ади, дурар гьял апIбаъ, ихь чIалнан грамматикайин хусусиваларна башкъавалар ахтармиш апIбаъ, чIал литературайин къайдайиккна ва цIалцIамваликкна хпаъ хайлин йисарин арайиъ бегьерлуди зегьмет зигури гъахьи аьлимарикан сар профессор Къази Керимович Къурбанов вуйи.
Мектебдиъ ва вуздиъ гъадагъу аьгъювалари ва райондин жямяаьтлугъ тешкилатариъ гъабхьи дугъан савадлували ва лигимлували жигьил аьлим бабан чIал кивуб тешкил апIбан ляхнариз ва гьацира чIалнан жюрбежюр месэлйирин зиин лихуз егин апIуру. Багъри Жвули гъулаъ ккебгъбан мектеб, хъа Хив гъулаъра кьялан мектеб ккудубкIну, Кьибла Осетияйиъ филологияйин заан аьгъювалар гъадагъу дугъкан гележегдиъ литературайин къайдайин чешне вуйи чIалнан сагьиб ва диалектарин башкъавалар тамамвалиинди аьгъю аьхю устад гъахьну.
Гьеле 1989-пи йисан, учу таниш шлуган, Къази Керимович машгьур лингвист, ихь чIал ахтармиш апIбаъ аьхю хъуркьувалар духьнайи ва чан хусуси хатI айи зурба аьлим вуйи. Думуган думу Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи Педагогикайин институтдиан ДГУ-йин дагъустан чIаларин кафедрайиз тазади дуфну имийи. ДГУ-йин аспирант вуди, хъасин гизаф йисари саб кафедрайиъ дугъахъди сатIиди лихури, узуз Къази Керимовичдихьан илимдинна тажрубайин дарсар гъадагъуб кьисмат гъабхьнийзуз.
Хуш шлу ляхин гьадму вуйики, Жвулли гъулаъ бабкан духьну (23.12.1933) Сувакъ мягьялин вакил вуди, дугъу литературайин къайдайин чIалниинди гьадмукьан марцциди ва цIалцIамди улхуйики, хиял апIрийва, дугъан думу бицIидихъанмина апIурайи багъри нугъат ву! Ва хулаъра, жямяаьтдихъдира гьаммишан апIруб мугъан саб гьаму чIал вуйи. Жюрбежюр конференцйириъ, кафедрайин заседанйириъ ва кми-кмиди ич арайиъ шлу сюгьбатариъра думу, чIалнан башкъаваларикан, дидин гьял апIуз имбу месэлйирикан аьхю иштагьниинди улхури, гъюблан-гъюбаз гьевес кубчIври, аьшкьламиш шуйи. Йиз фикриъ узуз думу чIалнан ашукьси шуйзуз.
Филологияйин илмарин доктор профессор Къ. К. Къурбановди, табасаран чIалнан грамматикайин гъурулуш ахтармиш апIури, бегьем кьадар илмин макьалйирна докладарна, тезисартIан гъайри, юкьуб чIатху монография гъидикIну. Му монографйириъ автори табасаран чIалнан морфологияйин уьмуми месэлйир ахтармиш апIура, глаголин асулин гъурулуш ва жюрйир тяйин апIура, тялукь къайдйир ишлетмиш апIури, чIалнан паяр («гафарин грамматикайин классар») тяйин апIура ва дурарин тамам тяриф тувра. 2001-пи йисан чапдиан удубчIву дугъан «Табасаран чIалнан грамматикайин очерк» монографияйиъ, чан сяняаьткарвалин жафа натижайихъна хури, табасаран чIалнан морфология тамамвалиинди ахтармиш апIура. Аьлимдин педагог’валин жафара ужуб натижа айиб гъабхьну: дугъу дарсар тувдарикан гизафдар гъи чан хусуси рякъюъ хъуркьувалар айи лайикьлу сяняаьтчйир духьна, дугъан регьберваликкди ахтармиш апIуваларихъ хъюгъю бязидар гъи илимдин рякъюъ лихура. Гизаф йисари Педагогикайин институтдиъ илимдин гъуллугъчиди, хъа ДГУ-йин доцентди, хъасин профессорди лихури, Къ. К. Къурбановди гьацира багъри чIалнан тажрубалу месэлйирра гьял апIури гъахьну – чав кIул’инди ва жарадарихъди сатIиди, дугъу мектебариз бабан чIалнаан вуйи учебникар, методикайин пособйир, «Литературайин Табасаран» альманахдин номерар, жюрбежюр словарар дюзмиш апIури ва редактировать апIури гъахьну.
Ав, гьарсар кас башкъади девлетлу ва бахтлу ву. Къ. К. Къурбановдин девлетна берекет дугъу гъидикIу илимдин китабарииндина монографйириинди, дугъан гьарсаб табасаран гъулаъ айи ханухрариинди, дугъу дарсар кивну гъахьи сяняаьткрариинди вуйи. Чан хликк урхури гъахьи студет баяр-шубар вари дугъаз багъри веледарси вуйи. Узуз аьгъяди, студентарикан сар касра дугъкан инжиг вуйир гъахьундайи, гьаз гъапиш дураризра думу абаси вуйи.
Къ. К. Къурбановдин багъри чIалнаан вуйи дерин ахтармиш’валар, дугъу дюзмиш дапIнайикьан учебникарна пособйир, дугъан илимдинна абавалин кIван ккунивалин цIюмгълар куркIу баяр-шубарин заан инсанвал, багъри чIалнахъ юкIв хъади гъи дурари зигурайи марцци жафа, дурарин хъуркьувалар ва гьацира, аферин кIури, ярар-дустарин кIваин апIбар зурба аьлимди чан уьмрин хусуси шил ва ухьуз багьалу ирс гъибтнайивалин гьякьикьи шагьидар ву.
