Назим Мягьямадов-Курачев
Гьаму йисан 20-пи августдиъ табасаран литература ва фольклор ахтармиш апIури гъахьи бажаранлу аьлим, гизаф йисари Дагъустан гьюкуматдин университетдиъ (ДГУ) гъилиху ихь машгьур ватанагьли Малик Мягьямедович Гьясановдин 85 йис дубхьну ккундийи.
Чаз жикъи уьмур тувнушра (гьяйифки, думу вахтсузди 1996-пи йисан 1-пи июндиъ ухьхьан гъушну), дугъу табасаран литературайин ва фольклорин тарихнаъ аьхю шил гъибтну, варжариинди студентариз илим тувну.
Малик Мягьямедович Гьясанов 1938-пи йисан 20-пи августдиъ Табасаран райондин Хюрикк гъулаъ, Гьясановарин машгьур тухмиъ бабкан гъахьну.
Дугъан риш Къизлари адашдин рякъюъди душну, хайлин йисари ДГУ-йиъ табасаран литературайиан дарсар кивну.
Гьаму исихъ чап апIурайи макьала 30 йис улихьна «Табасарандин нурар» газатдиъ удубчIву йиз макьалайин текрар ву (№№53-54, 29-пи июнь, 1993-пи йис).
Макьалайин улихь, рягьматлу Малик халу кIваин апIури, дугъан уьмрин юлдаш Мелике халайиз, дурарин хизан-веледариз, мирасариз кIваантIан сагъвал ккун апIураза.
Китаб – дурумлу зегьметнан натижа
Ухьуз аьгъюганси, гьарсаб халкьдиз чан мелзналан яратмиш гъапIу ва наслиан наслиз гъузрайи эсерар а. Дурариз фольклор кIуру.
Фольклор халкьдин культурайиз дахил шулайи варитIан аьхю ва чIиви циркларикан саб ву. Дидин тарих халкьдин уьмуми тарихдихъди сигъ аьлакьайиъ а. Думу халкь арайиз гъюрухъанмина халкьдин тарихдихъди артмиш шулайиб ву. Халкьдин культура фукьан заан дережайинуб вуш, дидин фольклорра гьадмукьан деринуб, уткануб шулу.
Халкьдин мелзналан вуйи эсерарин арайиъ, аьсрариинди ишлетмиш апIури, сакIал духьнайи, чпи жикъидар вушра, мяъна жигьатнаан гизаф яркьу, «хлинццар кайистар» халкьдин аьрифдар ва гюрчег, аьдати духьнайи келимйир а. Дурариз аьгъдарди «абйирин мисалар» дупнадар. Гьаму гьисабнаан ихь абйирин мисаларра табасаран чIалнан аьхю девлет ву.
Гьеле ХIХ аьсриъ табасаран чIал ахтармиш апIбак аьхю пай киву П. К. Усларин «Табасаран чIал» кIуру китабдикра хайлин ихь айтйир ва агъалар чап дапIна. Амма, Услар учв лингвист хьпаз лигну, фольклор уч ва чап апIуб дугъан асас ляхин вуди гъабхьундар.
Дидин кьяляхъ ихь ватанагьлийирикан бязидари фольклорин чпи уч гъапIу бицIи кунцIар аьян апIури гъахьну. Хъа хьуцIурпи йисарилан мина табасаран фольклориз чан уьмур ва ляхин кIваантIан бахш дапIнайи аьлимарикан сар – фольклорист ва литературовед Малик Гьясанов ву. Дугъу 1991-пи йисан «Табасаран халкьдин мисалар» кIуру китаб дюзмиш ва чап гъапIну. Думу китаб неинки табасаран чIалнан тарихдиъ, хъа гьацира ихь художествойинна эстетикайин культурайиъ аьхю хазнаси гьисаб апIуз шулу. Китабдиъ саки шубудварж эсер уч дапIна.
Шаксузди, китаб дюзмиш апIбан бадали, аьлимди аьхю зегьмет гъизигну. Мисалар уч, дурар тартиб ва чап апIбан ляхниъ, Малик Гьясановдиз, чав къайд гъапIганси, учв кми-кмиди табасаран гъулариъ хьували, душвариъ бязи агъсакъларихъди гъахьи гюрюшмишари аьхю кюмек тувну. Гьаци, дугъу Жагьтигъарин Уруж, АхьтIарин Къадир, Къужникарин Шябан, ТIюргъярин Гьямид, Гум’арин Рамазан ва жара агъсакълар кIваин апIура. «Дурарикан гьарсари узуз йицIбариинди айтйир, агъалар ва мелзналан вуйи гизаф жара аьрифдар ва гюрчег эсерар ктитну», – кIура китабдин автори.
Китабдин жилдариин дидикIнайи гизаф аьрифдар гафари думу урхрурик имбубсана гьевес капIру. Гьаму макьала бикIузра узу думу гафар гъурхган мажбур гъахьунза. Магьа дурар: «БилтIунди-билтIунди дагар шул, рубгъури рубгъури нир шул».
Малик Гьясановди чан китабдиъ чав саки сумчIур йисандин муддатнаъ табасаранлуйирихьан уч гъапIу мелзналан вуйи яратмиш апIбар гъварч дапIна. Дурар, чпин темйирин багахьвал фикирназ гъадабгъну, жара дапIна. Дици хьували урхруриз мисаларин мяна ачухъ апIуз рягьятвал хура.
Табасаран айтйирна агъалар ихь чIалнан успагьивалин чешнйир ву. Дурарикан бязидари чIалназ вафалу духьну ккунивал улупура. Магьа дурарикан саб: «Бабан мухрин никк кIваин илмиди, бабан чIал гьархну ккундар адмийи».
Китабдиъ аьхю йишв ватандикан, ватанперверваликан, инсанарин ва халкьарин дустваликан вуйи айтйири дибисна. Дурарикан сакьюдар гьаму макьалайиъ кIваин хуз ккундузуз:
«Игитрин туртIан, жямяаьтдин гаф гужлиб ву», «Дюзвал дюн’ятIан аьхюб ву», «Ухди хил гьачIабккурин хулаъ ишал даршул», «Зийниинди ебцну, зиян дарапIур», «Ккундуш увуз яв ватан, дидихъ гьяйиф мапIан яв жан», «Вари жямяаьтдихъди ригъра ужу шул, мархьра» «Абайин байси, халкьдин байра йихь».
Рябкъюрайиганси, къайд дапIайи мисалари табасаран халкьдин гафнан устадвал ачухъ апIура. Хъа сабсана мисали къайд апIурайиганси, «гаф кIван ачар ву». Гьаци, ихь халкьдин кIван утканвали, жумартвали, ватанпервервали халкьариз ислягьвалихьна, рягьимлувалихьна дих апIура. Дициб дих гъи, гьаму читин, халкьарин арайиъ наразивал айи вахтна, иллагьки чарасуз лазим ву. Гьамцдар фикрар Малик Гьясановдин китаб гъурху гьарсар касдин кIваз гъюру.
Йиз фикриан, гьарсар табасаранлуйи думу китабдикан мянфяаьт кадтабгъну ккунду. Думу табасаранлу жигьил шаирариз, мектебдиъ урхурайидариз, литературайиин машгъул вуйидариз аьхю уьмарат ву. Гьаз гъапиш, фольклор литературайин мядан ва шибритI вуди гьисаб шулу. Хъа ихь абйирин мисалиъ дупнайиганси, «шибритI ужуб гъабшиш, халра ужуб шул».
Узу Малик Гьясановдин зегьметназ йиз терефнаан лап аьхю кьимат тувраза. Ихь халкьдин мелзналан вуйи яратмиш апIбар гъи гьарсар табасаранлуйихьна рукьбаз мумкинвал туву дугъаз чухсагъул кIурза.
