Айгуль Мягьямедова
1918-пи йисан 28-пи майди РСФСР-ин Халкьдин комиссарарин советдин къарарниинди РСФСР-ин сяргьятар уьрхру гъуллугъ тяйин гъапIнийи. Гьадмуган тешкил дапIнайи гъуллугъну уьлкейин табигъсузвал ва сяргьятарин мюгькамвал уьбхюри магьа 107 йис ву. Сяргьятар уьрхру гъуллугъ тешкил гъапIхъанмина, вари ихь халкьдизси, сяргьятчи эскраризра Ватандин Аьхю дяви варитIан читин имтигьян гъабхьну.
1941-пи йисан 22-пи июнди Советарин Союздин сяргьятар уьрхюрайи 485 застава ва сяргьятарихъ хъайи 25 десте хабарсузди алжагъу душмандихъди вуйи сабпи женгариъ учIвну. Сяргьятчи эскрари чпин жан фида дапIну, Ватандин улихь чпин гъуллугънан буржи намуслувалиинди кIулиз адабгънийи. Дурарин кьягьялваликан, игитваликан, женгнаъ улупу эскервалин устадваликан хайлин дибикIна. Уьру армияйин кьушмар гьязур духьну йишв’ина хъуркьайиз душман дерккбан бадали, дурари чпиан удукьруб вари, хъа бязи дюшюшариъ инсандин фагьмиъ зат удрубшру ижмивал улупуйи. Амма душманди ирчрайи бомбари сяргьятарихъ хъайи аьхюну пай заставйир дагъитмиш гъапIнийи. ВаритIан аьхю зарар Прибалтикайин, Белоруссияйин ва Украинайин военный округариъ ерлемиш духьнайи частариз гъабхьнийи.
Дяви ккебгъу йигъари йисирвализ гъадагъу немцарин фельдфебели силисдиъ гъапну: «Сяргьятчи эскрар йихурашра, дурар али йишвлан улдучIвудайи. Эскервалин мициб мюгькамвал саб йишваъра алабхъундарчуз. Дурари кьяляхъ гъягъювалин ерина аьжал ктабгъуйи. Советарин сяргьятчи эскер йисирвализ гъадагъуз мумкинвал бихъудайи».
Ватандин Аьхю дяви ккебгъиган, Брестдин дазуйин дестейин эскрари (гъала уьбхюри гъахьи 3500 эскрарикан 500 пограничникар вуйи) Брестдин машгьур гъала уьбхруганси, гьюкуматдин сяргьятарин жара йишвариъра гьациб кьягьялвал улупну.
Кагул шагьриз вуйи рякъ хъябкьри, Кагулин 5-пи заставайин 25-пи пограндестейи кьюд йишван ва йигъан душмандин кьюб батальондихъди женгар гъухну. Сяргьятчи эскрар, душман нирин ихь терефнаъ айи гъирагъдихъна гъюз гъидритри, 11 ражари гьюжмиз удучIвнийи. Анжагъ командованиейин буйругъ хъубкьбан кьяляхъ, Прут нир’ин али гъяд дутIубкIну, заставайин эскрар кьяляхъ гъахьнийи.
24-пи пограндестейи (1800 кас, Бельцы) 11 йигъан гъуху женгарин натижайиъ румынаринна немцарин 3 агъзурилан зиина эскрар ва офицерар, 45 пулемет, 10 миномет, десантдин 120 лютке ва катерар, 8 танк ва саб самолет дагъитмиш гъапIнийи.
Кьяляхъ хьуз буйругъ адарди, Рава-Русский 91-пи дестейин 17-пи заставайин эскрари немцарин батальондихъди 10 сяаьтнан арайиъ женгар гъахури гъахьну. Заставайин гьяятдиъ душмандин танкар архьиган, сяргьятчи эскрар чпин аьхиримжи женгназ удучIвну ва игитарси гъийихну.
Владимир-Волынский дестейин 4-пи, 6-пи, 12-пи, 14-пи заставйирин, Перемышльский 92-пи заставайин, 7-пи ва 9-пи заставйирин эскрар вари гъийихнийи.
Ватандин Аьхю дявдин садпи йигъари сяргьятар урхюрайи частари 216 женг кIули гъухнийи. Думу женгариъ душмандин 80 агъзур эскрар ва офицерар терг гъапIнийи, хъа 758 фашист йисирвализ гъадагънийи. СССР-ин Верховный Советдин Президиумди 1941-пи йисан 26-пи августди, 1942-пи йисан 24-пи январи, 10-пи феврали ва 24-пи апрели адагъу указариинди, женгариъ игитвал улупбаз дилигну, миржир сяргьятчи эскриз Советарин Союздин Игит ччвурар тувнийи, 1276 кас орденариинди ва медалариинди лишанлу гъапIнийи. Агъзрариинди сяргьятчи эскрариз Уьру армияйин командованиейи фронтдиъ наградйир тувнийи.
Гъийин деврикан улхуруш, сяргьятар уьрхюрайи эскрар гьамусра даахнадар. 32 йис улихьна таджикаринна афгъанарин арайиъ айи сяргьятариин урусатдин сяргьятчи эскрари улупу гьунар Ватандин Аьхю дявдин вахтна Сталинграддиъ «Павловдин хал» уьбхюри гъуху женгарихьди тевуз шулу. Урусатдин 45 пограничникди ва 3 эскри Таджикистандиъ айи Москвайин пограндестейин 12-пи заставайиин алжагъу 200 моджахедарихъди гъагъи женг гъубхнийи. Алжагъу боевикарин 14 дестейикан санубдин кIулиъ айир думу вахтна саризра мялум дару Хаттаб вуйи. Боевикарихь 2 миномет, артиллерияйин 4 яракь, 5-6 реактивный тупар, 30-кьан гранатометар ва 10-12 пулемет хьайи.
1993-пи йисан 13-пи июли йишвну сяаьт юкьубдиз 10 дакьикьа ккимиди сяргьятчи эскрарин Дик лакIам хъайи ху, аьмпар апIури, лап гьялак гъабхьнийи. Гъаравлиъ айи эскрари акв апIру ракетйир деетган, дурариз дагъдиланмина гъюрайи моджахедарин дестйир гъяркънийи. Чпи гъяркъюб аьгъю гъабхьиган, моджахедари заставайиина вари жюре яракьариан гюллдин цIа уьлюбхнийи.
Думу гъагъи женгар гъахьихъанмина 32 йис дубшнашра, гьядисйирикан улхруган, жандиъ зиз абхъру. Гьадму йигъан лисхъан сяаьт шубубди Москвайин пограничникарин десантдинна алжагъбан дестейи заставайихьна гъюри рякъюъ айи душмнарин аьхиримжи десте терг гъапIнийи. Думу вахтназ заставайиин чIиви кас илимдайи. Вягьши душмнари гъийиху сяргьятчи эскрарин майтарин улар адагъну, рудрар-фунар идирчну, жандилан хам алдабгъну, кIулар алдатIну дирчнийи.
Урусатдин терефнаан думу женгнаъ 25 кас гъийихнийи – 22 сяргьятчи эскер ва 201-пи мотострелковый дивизияйин 3 эскер. Гъийиху пограничникарин арайиъ Дербент райондин КIежюх гъул’ан вуйи, 1973-пи йисан бабкан гъахьи Рабадан Мягьямаев, Табасаран райондин Гьесихъ гъул’ан вуйи, 1974-пи йисан бабкан гъахьи Назир Уьмаров айи. Дурар йихбан кьяляхъ «Хусуси кьягьялвализ лигну» орденариинди лишанлу гъапIнийи.
Гьамусдин деврин игитарин арайиъ Урусатдин ФСБ-йин Погрануправлениейин Хунзахдин пограндестейин «Бежта» ва «Мокок» погранзаставйирин пограничникар Аьбдулхаликь Къурбанов, Мухтар Сулейманов ва Радим Халикьов а.
2003-пи йисан декабрин вазли чеченарин сепаратистарин чюлин командир Руслан Гелаев 30 касдикан ибарат вуйи чан дестейихъди Дагъустандин ЦIумада ва ЦIунтIа районариантина Грузияйиз гъягъбанди гъахьну. Ерли агьалийи «Мокок» заставайиз гъулаъ мялум дару касар айиваликан хабар тувган, капитан Радим Халикьов кIулиъ айи десте боевикарин шилнахъди гъушну. Йишвну пограничникаринна бандитарин арайиъ гъабхьи жикъи женгнаъ Радим Халикьовди ужуди женг гъабхури, кьягьялвал улупнийи, хъа бандитарин кьувват артухъ вуйивализ дилигну, сяргьятчи эскрар гъийихнийи. Женг гъабхьи йишв’ина оборонайин министерствойин кьувватар хъуркьбан кьяляхъ, кьюб гьяфтайин арайиъ Гелаевдин дестейин асас пай терг гъапIнийи: 26 бандит гъийихнийи, 8 кас йисирвализ гъадагънийи. Дурарин арайиъ Гелаев адайи. Думу ЦIунтIа райондин чабнарин ятгъариин жин духьну, кьюб ваз гъубшнийи.
2004-пи йисан 28-пи феврали БежтIа гъулхьан ярхла дарди ерлемиш дубхьнайи заставайиъ гъаравлиъ айи бицIину сержант Дмитрий Буяновдиз кьял’ин гъагъ алди рякъюъди гъюрайи кас рякъюру. Дугъу постнан начальник Александр Нечаевдиз хабар дебккру. Дугъу дишлади кьатI’и къарар адабгънийи – рацияйиан «Бежта» погранзаставайиз дих дапIну, Аьбдулхаликь Къурбанов ва Мухтар Сулейманов шак гъюрайи касдин кьяляхъди гьаънийи.
Гелаевдин бандитарин десте терг апIбан дявдин операция ккудубкIдар БежтIайин агьалйир, 24 йисаъ айи Мухтар ва 26 йисаъ айи Аьбдулхаликь, гъахьнийи. Чпин гъуллугънан буржи тамам апIури, улупу игитвализ дилигну, Аьбдулхаликь Къурбановдиз, Мухтар Сулеймановдиз, Орта-СтIал гъул’ан вуйи Радим Халикьовдиз йикIбан кьяляхъ Урусатдин Президентдин Указдиинди Урусатдин Игит ччвурар тувну. Думу игитар ухди уьмриан гъушну, амма дурари Дагъустандин ва Урусатдин тарихнаъ лайикьлу шил гъибтну.
Гьюкуматдин сяргьятар уьрхюри, эскрари улупу гьунарар гьаргандиз гележегдин насларин фикриъ гъузди.
