Улихьнаси Мягьячгъалайин Дагъустандин китабарин чапхайнайиъ Дагъустандин писателарин союздин председателин заметитель, союздин табасаран секцияйин кIулиъ айи Сувайнат Кюребеговайин «Гюзгйирин кьяляхъ» ччвур али цIийи китаб удубчIвну. Дидин башкъавал гьаддиъ аки, муганаз табасаран литературайиин юкIв алидариз шаирси таниш вуйи Кюребеговайин му китаб – автори прозайиъ алдагъурайиъ сабпи гам ву. Гам лап гъудубкьуб, жвуван кьувватариин хъугъвал алди алдабгъурайиб гъабхьну.
Китабдиъ авторин художествойин прозайин эсерар – автобиографияйин повесть, 4 ихтилат, 1 литературайин махъв ва саб-швнуб публицистикайин макьалйир – тувна. Газат урхурайидарин улихьна «Хътаркуб» повестдиан саб кьатI адабгъурача .

 

Хътаркуб

Сувайнат Кюребегова

Узу гьарган «КIару дишагьли» вуди гъахьундарза. Йиз ччвур улихьган «ЧIагъан йивру швушв» вуйи. Узу, инсанар аьгъю шайиз, чIагъан гъудубгъунза ва дидкан узуз юлчи гъапIунза. Узу айишваъ думура шуйи, думу айишваъ – узура. Аьхирра, дидин йисирвалиъ ахъунзу.
Узуз дидин сес аьгъзур жара сесеригъян ебхьуз аьгъяйзуз. Дидин сеснахъди хъипузра. Гьадмуган узканра ашукь шуйи. Йиз кIваъ айи нугъат ди ди чIиви апIуйи. Гьаддиз узу «ЧIагъан йивру швушв» вуйза.
Узу думу бахтаварвалиан, дарш бахтсузвалиан йивури гъабхьиб вуш, аьгъдарзуз. Гъи узу йиз мукьам жараси йивуйза, гъи мукьмарин сесер жараси ерхьуразуз. Гьарайну дурар эвез aпIypa. Гьаддиз уз’ин гьамус жара ччвур иливну: «KIapy дишагьли».
ДеккучIимир имдру дюн’яйиъ рангарихъ лицуб мянасуз ву. Гьаддиз узу кIару дишагьли гъахьунза. Хъа фила-вуш узуз рангнан палтар гизаф ккундийзуз, гьар йигъан дурар деккучIимрин рангарси гьюдюхюйза: гъи – элвен булушка, закур – гъирмизи костмар, саритI – лизи дюгюр, гаритI – гъатху келегъа…
Гьамус уьмриъ вари дигиш гъабхьнийиз, гьамус йиз деккучIимир саб рангнануб вуйиз: кIару булушка, кIару ягълухъ, кIару зав, кIару жил ва кIару дюн’яйиъ айи кIару узу… КIурашалчва: «Уву Первердигари увуз ктабтIу кьисматназ инкар гъахьи табигъсуз инсан вува!»
Учву кIурайиб дафтрин гьацIкьял’ан вуйибси гьибгъразуз!
Узуз гъи йиз уьмур гьадму учу кьюриди ккаъри гъахьи цаларси гьибгъразуз. Думуган йиз кьисматналан ягъли бару илтIибкIнайи, гъи – истIли цал. Му цал сувагъ дапIнайиб дар, думу микIлу уф гъапIишра, абхъри дубхьна. Саспиган узу узуз суал туври шулза: «Узу вуйин кIару дишагьли, дарш юкьур балихъ мягьрум гъахьи жара дишагьли, йиз сижар?»
Ваъ, думу бахтавар ву! Чаин кьисматну кIару дишагьлийин мугьур дивайиз, думу уьмриан гъушну. Хъа узу, дугъан юкьур веледдин кIулихъ дусну, кушар гъуршвунза. Узуз сарун чIагънин сес ебхьури имдарзуз! Йиз, ккундуш халачи убхруган, ккундуш чIагъан йивруган, тIиршварси ришвури гъахьи тIубар гьамус хъунти гъахьнийиз. Мукьра, мукьамра сарун йиздар дар! Мукьаъ учIвру раккнарик рукьар кахьнайиз, мукьам ади гъабхьи кIваъ ишал абхънайиз!
…Гъи гъушу йисар гъюз имбудартIан гизаф вуйиган, йиз уьмур мянасузди, шавгьар микIси дудубгну гъубшу геренси гьибгъразуз. Мегер гьаму рякъяр йиз ликари каркIдар вуйкIан? Мегер гьаму ляхнар йиз хилариан удукьнийкIан?
Магьа узу сувагъ гъапIу цалар! Му цаларихъди сабси узу йиз жигьил вахтнан метлебарра, хияларра сувагъ гъапIунза. Гьаддиз ккундузуз му цалар! Дурарик дадайин машнакси маш кивраза ва багъри умунвал гьисс апIураза. Узу дурариан гюзгдианси атIагуразу.

Уьмур ярхлаз гъябгъбахъ, жигьил вахтнакан вуйи фикрарин мархьра кми-кмиди убгъуз хъюбгъра. ЦIийикIултIан гьадму дагълу гъулаъ узу сабпи ражну ккадапIу рякъюъ учIвуз узхьан гъабхьнийиш. Думуган узу сарди вушра гъайгъу шулдайзуз, нирин кьюб ярхла гъирагъ саб-сабдиз багахь апIрубсиб кьувват йиз жандиъ чIиви шуйи.
Инсан сарди хьпаъ ва ялгъузди хьпаъ жа-жара мяна а. Сарди узу хайлин рякъ ккадапIунза, ялгъузвалин гъагъ фициб вуш думуган дадмиш дапIнадайза. Гьамус узу ялгъуздира, сардира рякъюъ учIвназа. Йиз ялгъузвал, миллион юлчи узлан илтIикIнашра, ебцIуз шлуб дар. Йиз рякъюъ мичIлидира, мучIудира а. Йисари дидиъ ади гъабхьи хазнайин гьацI вара-зара гъапIну, рякъюн гъирагъдихъди дийигънайи ягъли гъавхарин гьарар кьаби гъахьну, йиз хутIлар кьутIкьли кьали ккаъну.
Фу дубхьнавуз, дюн’я? ГьапIунвуз, йиз ужагъ? Узуз уву ялгъузди айивалихьан утанмишди азуз! Узуз яв узу сувагъ гъапIу цаларикан аслар ктахьурайиган, иццру апIуразуз! Узу ккипу бархлиина литIнар гъюрайиган, ишураза! Думу литIнар хилин гагьариз уч апIуз шлудар дар – гьюлерик ктикьурайи йиз нивгъарси. Узу хътаркури рякъюъ аза, амма аьгъдарзуз, фила увухьна хъуркьруш.

Яраб му ужагъдиъ узу шинтак бицIир ккитIнийкIан? Дуркьаригъ халачи гъубхнийкIан? Эгер узу велед шинтак китIнуш, набши йиз веледдин шинт? Эгер узу халачи гъубхнуш, наши йиз дуркьар? ФукIа мушваъ имдар, ичIи ва мучIу гъабхьну йиз ужагъ.
Ухьу жигьил вахтна ихь хуларин гьяятдикк ккабхьу гъвандин шабаригъян мурцIун укI гъюдубчIвна. Диди мушв’ин гъарагъулах дубснайиваликан кIура. КIваин илмийиз, уву сарди, жарх убкури, бакълукъи уьбгъюри, думу аьхю гъванар фици ккадагъури гъахьнуш, хъасин дурар йицарихъ хъитIнайи мярхяриъди хъчIюрхюри, ихь гьяятдиз гъахнуш.
Уву думу гъвандин асланар заъруган, йиз жандиз гуж шуйиз, увуз кюмек апIуз утIурччвуйза, амма уву узухьди фтиккIа хил кучуз гъитдайва. Увуз ихь ужагъ багьа вуйвуз, дидихъ жан дивуз гьязур вуйва.

Гьар йисан хьадукар улубкьубси, ухьу кьюрдун вазари ккадахьу цалар ккауз удучIвуйхьа. Сифте узу, кьуруш ясана цемент гъядарди гъванар саб-сабдиин иливури дивнайи цалар гъяркъиган, мюгьтал гъахьнийзу. Дагълариъ бистнарилан, икрарилан илтIикIнайи цалар гьаци диврайидар ву. Гьаддиз дурар, жандиъ угал абхъу малари кIулар ккургъишра, ахьри шулу.
Думу цалар ккаъруганра узу яв гъвалахъ шуйза, саспиган увуз кюмек апIури, саспиган гьаци гаф-чIал кабсбан бадали, лазим дару суалар туври. Дицдар йиз суалариз уву жавабар тувдайва. Ухьу думуган уьмрин лепйириин али, дидин дюгьнейикан фукIа аьгъдру живанар вуйхьа. Ихь бахтлувалиин гьадму ухьу ккаърайи гъвандин цаларра гьяйран духьнайиганси гьибгъуйзуз.
Сад йигъан уву ихь бистнилан илтибкIнайи цалин гъирагъдихъди укIу хуттарин гьарар кивнийва. Дурарихъ гвараъди кьял’инди хури шид хъубзуйза. Дурар бегьернахъ хъуркьрубсиб вахтна ухьу ихь ужагъдиан удучIвну гъушнийхьа. Думу гьарар сарун имдар, гъеерццну. Анжагъ гъванар чпин йишварилан гъиришвундар. Ахьри имдар цалар – сарун дурар ккаърударра имдар.
Хьад улубкьган, йиз юкIв мина гьялак шулайиз. Думу вахтна ухьу мушваъ гъванар уьлдюхюри бистан апIуйхьа. КIваин илмийиз, сад йисан ихь бистниъ штун кIулра ачмиш гъабхьнийи. Уву, кьадарсуз шад духьну, дидиз рякъ ачмиш гъапIнийва, амма думу штун кIул аьжайиб хасият хъайиб гъабхьнийи: хабарсузди ачмиш шуйи, гьаци хабарсузди дубгурира вуйи.
Йиз читин хасиятназ дилигди, ухьу албагдар вуйхьа. Узуз зарафат кьабул апIуз аьгъдайзуз, хъасин думу илим уву узуз улупунва.
Итир ккудубкIну хайлин йигъар вуйиз.

– Нагагь шагьриз адахъиш, узуз итир гъадабгъ, – тIалаб гъапIнийза увкан.

– Узу увуз варитIан ицциб ниъ хъайи итир багъиш апIурзавуз! – жаваб тувнийва машнак аьлхъюб кади.
«ГвачIнин мучIуди имиди укI хуз сивиз гъушури мугъу итир наънан гъадабгънийкIан?» – фикир гъапIза, вушра увухъ хъугънийза.
Шадвал гъянаъ удрубшри, сабурсузди жибдиан уву итир айи шюше адабгъайиз ккилигурайза. Амма уву жибдиъ хил ивуз гьялакди адайва. Думуган сарун аьгь имдрури гьерхнийза: «Набшияв итир?»
«Гъач узухъди», – дупну, улихь гьучIвнийва.
«Мугъу, хуландариз дярябгъри дупну, итир жара йишваъ дивна», – фикир гъубшнийиз кIваан яв кьяляхъди гъягъюрайирин.
Му хулариан удучIвну, Бахтнарихьан гъадагъу тму икрариз гъушнийхьа. Чвугахъна хъуркьнийхьа. Вари икир вуйибси таза укIан ниъ абхънайи.

– Гьисс гъапIина итирин ниъ? – гьерхнийва узхьан.

Узу варибдин дишла гъавриъ гъахьнийза ва, жаваб тутрувди, хъял дапIну, хулаз кьяляхъ гъушнийза, хъа уву аьлхъюри йиз кьяляхъди лигури гъузнийва.
Узуз думу таза укIан ниъ вари уьмриз кIваинди гъубзназуз. Шагьрин паркариъ укI ултIукъруган, думу таниш ниъ хъюхъярихъ хъабхьри шулиз, амма думу ихь жигьилвалиан вуйи сивин укIан итирин ниъсиб дар. Думугандин ухшрар кайиб йиз уьмриъ сарун фукIа имдариз. Думу ихь чвугаъ ади гъабхьи сивин укIан итирси багьабра узуз сарун наанкIа бихъидар.
Ихь багъри ругар! Ваъ ухьу му ругарилан гъудургундархьу, мушваъ ихь рюгьярин гевгьрар гъарагъунхьа, дурар сарун уч апIуз шлудар дар. Дурар ухьу лик диву-диву йишв’ин тарагъна, гьаддиз му ругди наан ашра ухьу чахьна зигура, гьаддиз му ругдин гъумбек ифтин цIадалси багьа вухьуз.
Узу хътабгъурайи гьавайик му ругарин тIяаьм гьисс апIураза. Думу гьаргандиз шидси йиз ифтик кпикьну. Узу филанра багъри ужагъдиз хътаркруб аьгъязуз, гьаз гъапиш думу ругариин битмиш гъабхьи гьар вуза! Анжагъ йиз цирклариз узу гъагъи даришри!