Наргиз Гюлечова
Дагъустан Республикайин экономика артмиш хьпаъ тIумутIчивалин циркли важиблу йишв бисури, аьсиртIан артухъ вахт дубхьна. Гьеле XIX аьсрин аьхириан мина Дагъустандиъ тIумтIарин аьхю багълар кивуз хъюгънийи – гьамусдин Дербент, Гъяякент, Табасаран, Гъяйтагъ ва Хасавюрт районарин аьтрафариин. Думуган киву варитIан аьхю багъларикан саб – 100-тIан артухъ гектариъ – КIежхиъ ади гъабхьну. КIяжхиъ айи тIумутIчивалин мяишат думу вахтари неинки Кафари Кавказдиъ, хъа вари Урусатдиъра варитIан нумуналу мяишатси гьисаб апIури гъахьну. Мяишатдиан кивнайи тIумтIин ужудар сортарин бегьер ккадабцIури, Урусатдиъси, харижи уьлкйиризра машгьур гъабхьи заан ерийин чяхир гьясил апIури гъахьну, хъа 1900-пи йисан Париж шагьриъ КIежхиъ айи багълариан дутIнайи тIумтIарикан дапIнайи «Каберне» чяхириз варитIан заан пешкеш (Гран-при) тувну.
Гьяйифки, дявдин йисари – сифте Вари дюн’яйин сабпи дявдин, хъасин Ватандин Аьхю дявдин вахтари Дагъустандин тIумутIчивалин цирклиз аьхю зарар тувну. ТIумтIин бегьер 4-5 ражари ис абхъну.
2013-пи йисхъанмина республикайиъ уьмриз кечирмиш апIуз хъюбгъю «Мянфяаьтлу АПК» проектдиинди хайлин тIумтIин багълар тазади итуз хъюгъну ва йирси духьнайидар цIийи алаъну. Аьхиримжи йисари кIуруш, 2019-пи йисан кьабул гъапIу «Урусатдин Федерацияйиъ тIумутIчивалин ва чяхрин гьякьнаан» федералин къанундиз асас вуди, тIумтIин багълар кивуз туврайи субсидйирин кюмекниинди, циркил гьяракатниинди артмиш хьуз хъюбгъна. Республикайин хайлин районариъ тIумтIин аьхю багълар кивна, гьадму гьисабнаан Табасаран райондиъра.
Зиихъ къайд гъапIганси, Табасаран район XIX аьсрианмина тIумтIин бегьер артмиш апIурайи район ву. Гъи райондиъ саки 1 агъзурна 500 гектариъкьан тIумутI кивна. Улихьна йигъари учу, редакцияйин журналистар, райондиз командировкайиз гъягъюрайи вахтна Дарвагъ гъулан аьтрафариин али багъларигъ тIумутI уч апIури, инсанар гъяйиб гъяркъиган, дурарихъди гаф-чIал апIуз багахьна гъушнийча. Му мяишатдиъ айи багълар Дербентдин чяхир апIру заводди (ДЗИВ) кивнайидар ву. Гьарсаб бригадайиъ 22 кас ади, Табасаран райондин Рушвул ва ТинитI гъуларин агьалйири багъларигъ тIумтIар ккудутIурайи. Мушваъ тIумутI ккудубтIури, лихурайидари гъапIу ляхнин натижа бикIурайи Рукьият Гьяжиевайин гафариинди, уч гъапIу тIумтIин саб килойиз тувнайи ляхнин кьимат – 3 манатна 50 кепек ву.
«ГвачIнин сяаьт 7-диан лисхъандин сяаьт 4-дизкьан зат кIул за дарапIди, гьаму мани йигъан ляхин апIувал лап гъагъиди ву. Ляхин апIурайи касарра туврайи кьиматниин разиди дар, хъа сарун чара адрувалиан ккебехъну лихура. Сар касдиз удубчIвурайиб йигъандин арайиъ 1 агъзур, 1 агъзурна 500 манат ву. Гъийин йигъан му пул вуйинхъа?», – кIура Рукьият Гьяжиевайи.
Мяишатдин саб гектариан 18 центнер бегьер уч апIури, чяхир апIру сортнан Цитронный Магарача тIумутI багълариан дишлади ДЗИВ-диз гъабхура.
ТIумутI ккудубтIури лихурайи Рушвул гъулан агьалйир Гъисханумдина Динарайира чпи зигурайи зегьметнакан ктибтнийи.
«31-пи августдиланмина лихуз кIури гъюрайидар вуча. Дюзди кIуруш, мушваъ ляхин апIури, цци сабпи йис дарич.Гизаф зегьмет айи ляхин ву тIумутI ккудубтIувал. Саб жергеейиан саки варж бедрекьан бегьер уч апIурача. Дюз кIуруш, хилариин бегьлийир алдарди ляхин апIуруш, зийнар шулу. Хъа гьяйифки, бегьлийирра тувнадарчухьна. АпIурайи зегьметназ гъилигиган, ляхин апIбаз туврайи кьиматра лап цIиб ву. Гьаму цIасиб ригъдиккди, амкI рубзури, кьяшира духьну, хизан, баяр-шубар бадали, саб манат гъазанмиш апIурча кIури, гьамциб яшнаккди дуфну лихурача», – кIура дишагьлийири.
Учу дишагьлийирихъди гаф-чIал апIурайи вахтна, мина ДЗИВ-дин вакиларра гъафнийи. ТIумтIар ккудутIурайидари гъапIу ляхниз туврайи кьиматнан гьякьнаан суал мураризра тувнийча. ДЗИВ-дин вакил Уьмаргьяжи Шябанов гъапиганси, лихурайи касариз туврайи кьиматнан чан къайда а, ва думу убтIурайи тIумтIин сорт фициб вуш лигну, тувра. ДЗИВ-ди тяйин дапIнайи кьиматар – 1 кило тIумутI убтIуз 3 манатна 20 кепкилан 3 манатна 50 кепкиина ву. Уьмаргьяжи Шябановдин мялуматариинди, му кьимат, республикайин имбуну тIумтIин мяишатариъ туврайибтIан зади ву.
Багълариъ тIумутI уч апIуз хъюгъну ами. Рякъбариан, бегьернан натижйирра ужудар ву. Умуд кивраза, Табасарандин райондин багълариан ццира сачсиб кьадар бегьер уч апIур кIури.
