Зубайдат Шябанова

«Табасарандин нурар» газатдин кюмекниинди учу гьамусдиз Урусатдин хайлин бицIи халкьарин культурайихъди, аьдатарихъди ва дуланажагъдихъди учву таниш гъапIунча.

 

Гьацдар бицIи халкьарин арайиъ Ярхла Востокдин кюгьне нанай халкьра а. Чпи чпиз дурари хэденир кIуру. Нанай чIалнаан му гаф ихь чIалназ таржума гъапIган, нирин асккан терефнаъ яшамиш шулайи халкь кIуру мяна шула. Нанайар ужуб тарих ва культурайин багьалу ирс хъайи, рягьимлу хасиятнан, ислягь миллет ву. Кюгьне вахтарианмина чпин ата-бабйириз аьхю гьюрмат уьбхюб му халкьдин варитIан важиблу аьдат ву. Гъира дурарин хизандиъ варитIан гьюрматлудар аба ва баб гьисаб шула. Улихьди гьарсаб хизандиъ чпин ургуб арха абйириина ва багахьлуйириина аьгъяди хьуб аьдат вуди гъабхьну. ИкибаштIан, гъийин деврин нанай халкьдин вакилариз чпин лап кюгьне абйир-бабар фужар вуди гъахьнуш, аьгъдар, хъа тухмин герб хайлин хизанари гъира уьбхюра.

Мисалназ, Бельба фамилия али тухмари чпи асландикан гъахьидар гьисаб апIури гъахьну. Дурарин тухмин пайдгъик асландин сурат ка. Нанаярин Одзял тухмарин гербдин асас лишан нир ву. Фицики дурарин тухум-танха кюгьне деврарианмина нири уьрхюри гъахьнийи. Яни, дурар балугъар масу туври яшамиш шулайидар вуйи.
Гербар нанайари XVII аьсриъ, маньчжурияйин армйириз ерли халкьарин вакилар гъадагъуз хъюгъган, ишлетмиш апIуз хъюгънийи. Гьадму гербарин кюмекниинди дурариз таниш дару инсанарин арайиъра чпин тухмин вакилар ва багахьлуйир аьгъю шули гъахьну.

Яшайиш

Вари дюньяйиъ нанайар 16 агъзур кас яшамиш шула. Дурарикан 11 агъзур кас Урусатдин Сахалинский областдиъ, Камчаткайиъ, Якутияйиъ, Приморский ва Хабаровский краяриъ, хъа имбудар Китайдиъ а. Дурарин чIал тунгусаринна маньчжурарин чIаларин дестейик кабхъра. 20I0-пи йисан нанай чIал I347 касдиз аьгъяйи. Гъи думу чIалниинди улхурайидар 300 кастIан цIиб ву. Дурарин чIал мектебариъ киврашра, думу йибкIурайи чIаларин сиягьдиз гъадабгъна.
Нанай халкь балугъар дисбиин ва хюрч апIбиин машгъул ву. Му халкьдин йисандин календариъ хьуб ваз балугъарин ччвурар алидар ву. Жилари гьацира аьхю маларин кIурбар, рукь, гакIул тартиб апIуйи, хъа дишагьлийир хулан ляхнариин, палат ва ликариин алахьрудар дирхбиин, кабчбиин машгъул вуди гъахьну. Нанайар чпин милли палат гъира алабхьури ими. Зиълан хъахьрудар дурари гьяйванатдин гъидкьарикан, хъа аьдати палат – варждикан, ликариин алахьрудар балургъарин гъидкьикан дирхура. КIул’ин жилари хьадну мюрхюн галарикан гъибирху кIакI али бачукI, хъа кьюрдну – хьайин бачукI алабхьури гъахьну. Дишагьлийирин палат жиларинубдихьан рангнан мурсларихьди карчнайи накьишариинди тафавутлу шула.
Машквран палтар Китайдиан гъадабгъури гъахьи пекдикан ва парчайикан дирхуйи.

Дин ва аьдатар

Кюгьне деврианмина нанайцйир тайгайиъ, завуъ, нириъ чпин уьмриз тясир апIру рюгьяр айивалихъ хъугъри гъахьну. Дурари рюгьярин ччвурнахъ жаквлар ктаури, гьадму жаквлар тIилисим кайидарси гьисаб апIури, хулариъ уьрхюри, чпин шаманизм диндин аьдатариъ ишлетмиш апIури гъахьну.
Нанайарин хурагар жюрбежюрдар даршра, тIяаьмлудар ву. Хурагназ дурари йикк, балугъ, жюрбежюр мягьсулар ишлетмиш апIура.
Ерли нанайари сад йисан кьюб ражну цIийи йисахъди аьлакьалу машкврар къайд апIуру. Сабпи цIийи йис жиларинуб ву. Думу кьюрдун ригъ илбицру ва хюрчаз гъягъру вахт ккебгъган улубкьуру. Кьюбпиб – дишагьлийирин, хьадну ригъ илбицган. ЦIийи йисандин машквраз дурари асас вуди балугъин йикк, иставут, гули кади, вазраз ухшар али гъийитIу хинкIар гьязур апIуру.
Нанайарин аьхю машкврарикан саб хизандиъ велед хьувалихъдира аьлакьалу ву. Эгер дишагьлийиз кьюдюхрар гъахьиш, думу бицIидар марцци инсанарси, сар гьяйванатариин, тмунур штуин паччагьлугъвал апIуз вари ихтияр айидарси гьсаб апIуру. БицIир бабкан гъахьи вахтна, дада ва бицIир чIуру рюгьярихьан уьрхюри, дугъан гъвалахъ чпин диндин аьдатар гъахуру.
Инсан кечмиш хьувалихъди аьлакьалу аьдатарра дурарин кафари ерли халкьариндариз ухшар ву. Улихьдин йисари кечмиш гъахьи инсандиз гьарин кюлерин зиин бицIи тагъсиб йишв дапIну, гьадушваъ китIну гъитуйи. Жилижвуван гъвалахъ екIв, гаркIал, хюрчабан вуш — чIеэр ва лыжир, балугъчи вуш — балугъар дисру сетка, хъа дишагьлийин гъвалахъ убрушв дивуйи.

Йисандин арайиъ нанайари кечмиш гъахьи багахьлуйихъан гьар вазли садакьа туври игьсан гъабхури шулу. Дурар гъакIи касдин рюгь бицIи гакIвликан кттапIу жаквлиъ сад йисан гъубзрувалихъ хъугъра. Гьадму жаквлин улихь гьар йигъан хураг диври шулу. Сад йислан шаманди думу рюгь гъийиху инсанарин вилаятдиз гьапIру.

Сумчрин аьдатарикан улхуруш, бализ швушв абйир-бабари хайлин йисари улихьна ктагъури шуйи. Швушвхъан жамру хурайи швушван адашдиз пул вая багьалу парчйир, жара алатар туври гъахьну.
Аьдатариинди, швушвди хуз кадагънайи бицIи риш, думу аьхю шайизкьан, жамран хулаъ уьрхюйи. Гьаци риш жилирин хизандин аьдатарихъди ва дуланажагъдихъди вердиш ва аьхю шуйи. Швуваз гъахру шурхъан разивал дугъан дадайи тувру аьдат вуйи. Сумчир гъябгъру вахтна ужудар ва чIуру рюгьяриз гъурбан апIуйи. Сумчрин кьяляхъ риш шубуд йигъан вая сад йисан абайин хулаъ гъузуйи, хъасин гьаммишандиз жилирин хулаз гъягъюйи.
Къайд дапIну ккундуки, девлетлу нанай жилари швнур-сар хпир хури гъахьну. Му халкьдин хайлин вакилари чпин кюгьне аьдатар гъира мюгькамди уьрхюра.