Зубайдат Шябанова
Улихьна йигъари Табасаран райондин Ярса гъулан мектеб ачмиш дапIну 120 йис хьувалин хабар райондиъ яркьуди тарабгънийи. Ав, дугъриданна, мектебдин 120 йис ву. Му аьхю тарих айи, Табасарандин варитIан кюгьне ва сабпи мектебдин юбилейикан дибрикIди гъибтуб дюз гъюрадайи. Гьаддиз узу Ярса гъулан мектебдин директор Аким Эскендеровдихъди ва аьгъювалар тувбан цирклиан директорин заместитель Ханум Аьбдуллаевайихъди сюгьбат гъапIнийза. Ич сюгьбатнаъ дурари мектебдин тарихдикан ва гъийин хъуркьуваларикан, машгьур выпускникарикан, садпи мялимарикан, багьалу аьдатарикан ва деврин читинваларикан ктибтну.
Къайд дапIну ккунду, сабпи ражари вуди Ярса гъулаъ саб классдин училище улихьган полицияйин участок алди гъабхьи йишв’ин 1904-пи йисан абццнийи. Сифте йисари дина 24 урхурайир гъюри гъахьну. Думуган шубариз урхуз ихтияр адайи, ва вари урхурайидар баяр вуйи. Аьгъювалар гъадагъу выпускникариз, бицIи вахтнатIан гъурхундаршра, мялимарди лихуз ихтияр айи.
Инкъилабдин кьяляхъ
1917-пи йисан Октябрин инкъилабдихъан уьлкейиъ политикайин асас месэлйирикан саб агьалйирин савадсузвалихъди женг гъабхуб гъабхьнийи. Урхуз-бикIуз аьгъю апIбан месэла гьял апIури, Табасаран райондин вари аьхю гъулариъ яваш-явашди мектебар ар-ццуз хъюгъну. Ватандин Аьхю дяви ккебгъайиз 10 йис улихьна Табасаран райондин 18 гъулаъ ккергъбан классарин мектебар ади гъахьну. Дурарин гьисабнаъ айи Ярса гъулан мектеб 1937-пи йисан 7 йисандин мектебдиз илтIибкIуру.
«Инкъилаб хьайиз ади гъабхьи сад йисандин саб классдин мектебдин тарих кIваин апIури, саб маракьлу далил ктибтуз ккундузуз. Мектеб тикмиш апIруган, дидихъ мялимариз деъру халра хъапIнийи, фицики вари мялимар жара йишвариан дуфнайидар вуйи. Ккергъбан классариз дарсар кивуз гъулаз гъафи сарпи мялим Зинаида Гавриловна гъулан агьли касарин гъира кIваин илми. Дугъу сабпи ражари вуди гъуландариз урус чIал киври, урсарин культурайихъди ва литературайихъди таниш апIури гъахьну. Ич гъулан сарпи мялим дишагьлийир Ругъ’я Рустамова ва Мерзият Насирова вуйи. Дурарихъди гъулаъ сарпирди заан образование гъадабгънайи Несредин Насиров, Дербент шагьриъ сад йисандин курсар ккудукIу Залибег Аьлибегов, Ташбег Рустамов ва жарадар лихури гъахьну», – ктибтура Ханум Аьбдуллаевайи.
Дявдин йисар
Ватандин Аьхю дяви ккебгъиган, Ярса гъулан 200-тIан артухъ жилар чпин хушниинди дявдиз гъушну. Дурарин арайиъ мялимар Аьбдулманаф Эскендеров, Базут Эскендеров, Вягьид Багъиров, Жамалутдин Исмяилов, Аьлимягьямед Багатыров, Ф. Гьяжимягьямедов, Гялим Назаров, Нажмутдин Рамазанов, Ташбег Рустамов, Н. Аьлиев, Севдулла Амирханов ади гъахьну.
«Гьамусяаьт ич директор Аким Эскендеровдин аба – Аьбдулманаф Эскендеров дявдиан лик ккадарди гъафнийи. Гьаци вушра, думу хайлин йисари мектебдиъ директорди гъилихну ва баяр-шубариз аьгъювалар ва тербия туври гъахьну. Дугъан эмдин бай Базут Эскендеров дявдиъ бейхабарди гъудургну. Хъа мялим – Ташбег Рустамов дявдиан хилин тIубар алдарди гъафну», – къайд гъапIну Ханум Аьбдуллаевайи.
Сарпи мялимар
Вари уьлкейизси, Табаса-рандизра дявди гаш’вал, аьжузвал, йитимвал, гъабхну. Гьаддихъди аьлакьалу вуди, Шилла, ТинитI, Гуми, Хючна гъулариъ йитим бицIидариз мектебарин дахилнаъ аьжузвал кайи хизанарин ва йитим гъахьи бицIидариз интернатар арццнийи. 1954-пи йисан дициб интернат Ярса гъулаъра ачмиш гъапIну. Думу интернатдин кюмекниинди кьялан мектеб ккудубкIуз Табасарандинси, Гъяйтагъ райондиан вуйи хайлин бицIидаризра мумкинвал гъабхьну.
«Ич мектебдин сарпи директорди Аьлибег Аьлибегов тяйин гъапIнийи. Думу заан образование гъадабгънайи ва тарихи дарсар кивру мялим вуйи. 1940-60-пи йисари вари агьалйириз урхуз-бикIуз аьгъю апIуб метлеб вуди, Дагъустандин лап ярхла айи районаризра, рякъяр адру гъуларизра Урусатдиан жигьил мялимар гьаъри гъахьну. Ич мектеб ккудубкIу сарпи дишагьли, гъи 92 йис яш дубхьнайи Сусан Гьяжибалаевнайин Ярса гъулаз дарсар кивуз гъафи урус мялимар вари кIваин илми. Дурар урус чIал кивру мялим Раиса Миссурина, инглис чIал кивру мялим Вера Житкова, астрономия кивру мялим Раиса Степановна, химия ва биология кивру мялим Багъуч Царикаев, математика дарс кивру мялим Александр Къурбанов ва жарадар вуйи.
Советарин Союздин жюрбежюр регионариан дагълу республикайиз дуфнайи жигьил шубари вари читинвалар аьгь апIури, ватанди чпин улихь диву вазифа лайикьлуди тамам апIури гъахьну», – ктибтура мектебдин директор Аким Эскендеровди.
Хъуркьувалар
1980-90-пи йисари мектеб мюгькамди артмиш хьуз хъюбгъну. Думугандин директор Даниял Эскендеровди мектебдиъ урхурайи баяр-шубар аьгъювалариин, спортдиин, ватанпересвалиин, культурайиин, туризмдиин ва жара цирклариин мюгькамди жанлу апIру рякъяр агуз хъюгъру. 1990-пи йисари мектебдиан сарпи медалистар удучIвуру. Урхурайидари райондин ва республикайин спортдин талитариъ, конкурсариъ, олимпиадйириъ заан йишвар гъадагъури гъахьну. 1979-пи йисхъанмина совхоздин бинайиин мектебдин баяр-шубариз хьадан лагерь абццру. Чпи гъизигу зегьметнан натижйириинди, бицIидарин лагериъ айи баяр-шубари республикайин мектебариъ урхурайидарин дестйирин улихь гьудучIвуру ва мектебдиз Уьру Пайдагъна автобус тувру.
1982-пи йисхъан мектебдиъ урхурайи баяр-шубарикан 30 урхурайир гьар йисан Игит-шагьрариз экскурсйириз гъахувалин тажруба гьяракатнаъ ипнийи. Путевкйир совхоздиан ва Спутник-БММТ-йиан туври гъахьну. Гьаци, Ярса гъулан баяр-шубар Волгоград, Киев, Горький, Ленинград, Алма-Ата, Минск, Москва шагьрариз гъушну.
Мектебдин дамагъ
«Мектеб ккудубкIу хайлин выпускникар вузарин кьяляхъра аспирантурйириъ урхури, аьлимвалин ччвурарин сагьибар гъахьну. Мисалназ, медицинайин илмарин доктор Вагъиф Атлуев, ватандиъси, хайлин харижи уьлкйириъра машгьур духтир ву. Гьацира профессорар ва докторар Нугьутдин Исмяилов, Байрамбег Аьлибегов, Мизанфер Муслимов, Энвер Мамаев, Тельман Эфендиев, Адлер Гьямзатов, Вагиф Атлуев, Шукур Шихиев, Пулат Эскеров ва хайлин жара аьлимар республикайиъси, вари уьлкейизра машгьур духьна.
Мектебди багъри гъул ва район артмиш апIбак баркаллу пай киври, хайлин бажаранлу ва лайикьлу ватанпересар тербияламиш гъапIну. Дурарин арайиъ 20 гъизилин ва 10 арсран медалистра а. Гъи мектебдин выпускникар руководителар ва медикар, аьлимар ва профессорар, финансистар ва программистар, военныйир ва журналистар духьну, уьлкейин вари регионариъ лихура. Учу варидариинди дамагъ апIурача», – къайд гъапIнийи мектебдин директори.
Аким Эскендеровдин ва Ханум Аьбдуллаевайин сюгьбатнахъ хъпехъган, узу гъаври гъахьунзу: гьарсар касдиз багъри мектебдин тарих бинайиан аьгъяди ккунду. Фицики мектеб – кюгьне гьядисйирин шагьид, тарих уьбхюрайи ва кюгьне девриан гъийин наслихьна кабкIнайи рякъюн ядигар ву.
Гъийин йигъанра Ярса гъулан мектеб кьяляхъ гъубзрадар. Машгьур ватандашар нумунади гъадагъну, мектебдин баяр-шубари гьар йисан имтигьнариан заан натижйир улупура. 2021-пи йисан мектебдиъ «Деврин мектеб» проектдин дахилнаъли илминна техникайин циркил гужал апIру центр абццну. Милли проектарин дахилнаъди мектебдиз футболин майдан кабалгну. Региондин «100 мектеб» проектдиинди 2019-пи йисан дибдиан расвалин ляхнар ккергъну. Директорин ва мялимарин кюмекниинди, думуган мектеб саки бинайиан цIийи алапIну.
Гъубшу гьяфтайин аьхириъ мектебдин юбилей къайд апIру серенжемариз Табасаран райондин глава Мягьямед Къурбанов ва РД-йин Халкьдин Собраниейин депутат Алавудин Мирзабалаев гъафнийи. Райондин главайи мектебдиз пешкеш вуди 300 агъзур манатдин сертификат тувнийи. Думу пулихъ багарихьди мектебдиз лазим вуйи оргтехника, компьютерар гъадагъиди.
«Табасарандин нурар» газатдин редакцияйин коллективдира Ярса гъулан мектебдин мялимар, урхурайидар ва гъуландар мектебдин 120 йис хьпан юбилейихъди тебрик апIура. Гъит ичв гъул ва мектеб адлу апIру ватанпервер выпускникар тербияламиш апIуз ичв аьшкь ва гьевес артухъ ибшри.
