Зубайдат Шябанова
Ватандин Аьхю дявдиъ гъазанмиш гъапIу Гъалибвалин 80 йисаз бахш вуди учу «Табасарандин нурар» газатдиъ хайлин макьалйир чап гъапIунча. Фукьан гъибикIишра ва ктибтишра, совет халкьдин кьимат тувуз даршлу гьунар ачухъ апIуз гафар гьуркIудар. Думу къурхулу дявдин асас женгарикан варидариз хабар а. Хъа вушра, 1941-пи йисан Москва шагьур бисурайи немцарин чапхунчйириз Уьру Армияйин эскрари улупу аьксивали ихь халкьдин рюгь за гъапIну, фицики Москва шагьур бадали вуйи женгарин гъалибвал Ватандин Аьхю дявдиъ сабпи ужуб натижа гъабхьну.
СССР-ин меркез стратегияйин мяна айиб вуйи. Москва бадали гъахурайи женгарин натижайилан дявдин аьхир фициб шулуш асиллу шулайи.
Гитлерин командованиейин планариъ 1941-пи йисан октябрин вазлиз Москва бисуб ва СССР бицIи вахтнан арайиъ дагъитмиш апIуб ади гъабхьнийи. Амма Гитлерин гафариинди, совет гьюкуматдин меркез «Центр» армйирин дестйири гъабхурайи «ТIурфан» («Тайфун») контроперцияйин вахтна дибисну ккундийи. Дугъан армияйин дахилнаъ 1,8 миллион эскер, 1,4 агъзур танк, 1,4 агъзур миномет, 1,3 агъзур самолет айи. Му кьадар кьушмари советарин фронт кьатI дапIну, Брянскдин ва Вязьмайин аьтрафариин Уьру Армияйин хайлин частар кьялаъ тIаъру. ГьацI миллиондихьна совет эскрар думу женгариъ гъийихну ва йисирвализ гъадагъну. Немцарин хъуркьуваларикан 16-пи октябри Москвайиз хабар хъубкьру. Шагьур эвакуацияйихьна гьязур шулу. Иосиф Сталинди гьадму вахтна Ленинграддин оборонайин кIулиъ айи Георгий Жуковдиз Москвайиз дих апIуру. Москва уьбхюз чпин хушниинди Кавказдиан, Дальний Востокдиан, Сибириан ва жара регионариан агъзрариинди кьабидар, дишагьлийир, живанар гъюйи. Совет халкьдин сабвали немцарин бицIи вахтнан арайиъ Москва бисбан планар батIул гъапIну.
Москвайиина гъюрайи немцарин агъзрариинди танкар гъяркъиган, дурар дерккуз шлу саб кьувватра адар кIури, фикир гъюйи. Танкарин улихьна Подольскдиан вуйи жигьил курсантар удучIвну. Чпин уьмур туври, Подольскдин пияда ва артиллерияйин училищейин живанари швнуд-сад йигъан душман йишв’ин дерккну гъитнийи. Гьадму вахтнан арайиъ ихь командование аьхю женгарихьна гьязур хьуз хъуркьну. Подольскдин курсантарихьна 316-пи армияйин генерал Иван Панфиловдин дивизияйин эскрар хъуркьну. Гьадму дивизияйин дахилнаъ айи политрук Василий Клочковдин ротайи 18 немцарин танкар гъарагъну. Думу женгар 28 панфиловцйирин игитвалси тарихдиъ учIвну.
Душмандин далу терефнаъ уьмурлугдиз инсанарин кIваъ гъубзру игитвал совет разведчица Зоя Космодемьянскаяйира улупнийи. Дугъу немцар айи хуларик цIийир кирчри гъахьну. Нубатнан игитвал апIурайи йишв’ин немцари думу гъидиснийи. Силисариъ чаина аьрвалар хури гъахьнушра, шуру чан юлдшар сарра масу тувундар. Петрищево гъулаъ йикIбан жазайикк ккайи Зояйи, немцарин эскрарихьинди илдицну, «багъри халкьдихъан ва ватандихъан жан тувуб бахт ву», – гъапнийи.
Декабрин эвелариъ немцар Москвайиз лап багахь шулу. 5-пи декабри совет эскрари къаршу алжагъуб ккебгъру. Женгариъ Западдин, Калининский, Кьибла Западдин фронтар иштирак гъахьну. Гьаци вушра немцарин эскрарин ва яракьдин кьувват артухъ вуйи.
Уьру Армияйин асас кьувватар ухдитIан дагъитмиш гъахьну, кIури фикир апIурайи немцарин, ихь армия гужли женгарихьна гьязур шулайиб фикризкьан гъюри гъабхьундар. Хабарсузди алархьу совет эскрарин кьувватарихьан гучI гъабхьи немцар, чпин кьадар хайлин артухъ вушра, гьергуз хъюгъю.
Апрелин вазлин аьхирариз Уьру Армияйи немцар Москвайихьан 100-350 километр манзилназ ултIуккуру ва Московский, Тульский, Калининский, Рязанский областар немцарихьан азад апIуру. Москва бисбан план кIулиз адабгъуз дархьиваликан хъял гъафи Гитлери чан хайлин кьушмин кIулиъ айидар гъуллугъариан алдауру.
Думу женгариъ Уьру Армияйин 1 миллиондихьна эскрар гъийихну. Миллиондихьна эскрариз «Москва уьбхбахъан» медалар тувну, 110 кас Советарин Союздин Игит ччвурназ лайикьлу гъахьну.
