Яв баяр, Табасаран

 

Умгьанат Сулейманова

Табасаран халкьдин вакилар аьхю уьлкейин жюрбежюр регионариъ яшамиш шула. Зегьмет зигуз аьшкь айивалиинди, тамам апIурайи ляхнариъ улупарайи дурумвалиинди ва хъуркьувалариинди дурари чпи яшамиш шулайи ва гъуллугъ апIурайи йишвариъ гьюрмат ва ад гъазанмиш апIура.

 

 

 

Гъулан мяишатдин, урхбан ва илмар ахтармиш апIбан, спортдин цирклариъ, яракьлу кьувватариъ гъуллугъ апIури, халкьдин хатIасузвал уьбхбаъ ва жара ляхнариъ ужуб терефнахъанди тафавутлу шулайи ихь ватанагьлийири чпин хусуси адси, бицIи ватандин адра за апIура. Гьелбетки, ярхла шагьрариъ айи жвуван ватанагьлийирин хъуркьуваларикан ебхьруган, гьарсар табасаран жвуван юкIвра шад шулу.

Гъи газат урхурайидар ихь халкьдин халис вакил Эфлетдин Аьгьмедханович Бедирхановдихъди таниш апIуз ккундузуз. Думу 1965-пи йисан Табасаран райондин Бургьанкент гъулаъ аьхю, албагу хизандиъ бабкан гъахьну. Дурар ургур чве ва сар чи ву. Йиз макьалайин игитрин адаш Аьгьмедхан ва дада Мерзият нежбер касар вуйи. Дурарин вари ургур велед ихь гьюкуматдиз гизаф хайирлу касар гъахьну. Эфлетдиндин аьхюну чве Шабутдин Бедирханов хайлин йисари Сергогъалайиъ, хъасин Табасаран райондиъ военный комиссариатдин начальникди гъилихну. Имбу чвйирира, жюрбежюр гъуллугъариъ лихури, чпи ужуб терефнахъанди улупура.

Эфлетдин мектебдиъ имидитIан спортдиин гизаф юкIв алир вуйи. Думуган райондиъ, гъийин девриъси, спортдиин машгъул хьуз ужудар шартIар айи мектебар адайи. ТинтIарин кьялан мектебдиъ физкультура дарс киврайи ужур мялим Нурмягьямед Нурмягьямедов а кIури гъеебхьу Эфлетдин, дарсарин кьяляхъ аьхюну чве Шабутдиндихъди дина гъягъюри гъахьну ва машгьур мялимдин хиликкди спортдиан аьгъювалар гъадагъуз хъюгъну.
8-пи класс ккудубкIбан кьяляхъ Эфлетдин Калуга шагьриъ ерлемиш дубхьнайи фармацевтикайин училищейиъ урхуз учIвру. Спортдиин машгъул дарди кидисуз даршлу Эфлетдин, чав урхурайи училищейиъ физкультурайин мялим, тренер адар кIури, 4-5 вазлилан жара, гидромелиорацияйин, училищейиъ урхуз учIвру. Урхурайиб ккудубкIну, жигьил чан ватандаш’валин буржи тамам апIуз армияйиз гъягъюру. Армияйан гъафир, Эфлетдин Калуга шагьриъ милицияйин ляхниъ учIвру, ва хайлин йисари дугъу жямяаьтлугъ низам-къайда уьбхбак чан пай киври гъахьну. 1997-пи йисан Ростовдиъ МВД-йин заан мектебдиъ юридический факультетра ккудубкIуру. Гьаддихъан УФСИН-дин идарайиъ гъуллугъ апIуру. Гъи думу МВД-йин ветеран, запасдиъ айи полковник ву.

Фунуб ляхниъ ашра, Эфлетдин Бедирханов спортдихьан сад йигъанра ярхла гъахьундар. Гъи думу Калуга областдиъ юкьяр дисбан спортдин федерацияйин вице-президент, юкьяр дисбаан ва самбойин тренер ву. Дугъу дюн’яйин, Европайин ва Урусатдин сар-швнур чемпион гьязур гъапIну.
2023-пи йисан Бур-гьанкент гъулан кьялан мектебдиъ хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ гъийиху эскрар Артур Аьгьмадовдин (Бургьанкент гъул), Шарафут-дин Истархановдин (Хюряхъ гъул) Шихяли Шихялиевдин, Къурбан Уружевдин, За-мир Аьлисултановдин ва Нейбулла Шихялиевдин (ТинитI гъул) рюгьяриз бахш вуди спортдин талитар тешкил гъапIнийи. Талитарин асас спонсорар Эфлетдин Бедирханов ва Калуга шагьрин агьали Илья Ана-тольевич Стрельцов вуйи. Думуган му игитарин гьюрматназ бахш вуйи серенжемариъ хайлин хяларра иштирак гъахьнийи – РД-йин МВД-йин ветеранарин советдин председателин заместитель Зейнутдин Исаев, Калугайин гьюкуматдин университетдин кафедрайин заведущий Евгения-Гурия Аьгьмедова, Калуга шагьрин агьали Сергей Гуров; багахь вуйи гъулар-шагьрарианра инсанар дуфнайи. Талитар ккергъайиз Урусатдин пайдагъ за гъапIнийи, хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ гъакIи ихь игитар кIваинди уьрхбан тахтйирихъ кюкйирин кунцIар дивнийи.

Спортдин пучIу атлетикайин ургуб жюрейиан талитариъ ихь уьлкейин Грозный, Москва, Санкт-Петербург, Калуга, Мягьячгъала, Майкоп, Къизлар, Дагъустандин Огни, Дербент шагьрариан ва Табасаран райондиан кьюдварждилан зиина жюрбежюр яшарин спортсменар иштирак гъахьнийи. Магьа гьамцдар баркаллу, спортдин аьхю серенжемар Эфлетдин Бедирхановди Калуга шагьриъра кми-кмиди тешкил апIуру.
Улихьнаси дугъу тешкил гъапIу талитариъ Урусатдин КПРФ-дин председатель Геннадий Зюгановра иштирак гъахьну, ва дугъу Эфлетдин Бедирхановдиз партияйин ЦК-йин терефнаан грамота ва медаль тувну.

«Учву гьаму пягьливниз лигай ари. Думу Дагъустандиан ву. Узу Дагъустандин шаир, вари дюн’яйиз машгьур вуйи Расул Гьямзатовдихъди дуствал апIури гъахьунза. Вари Дагъустандиан илдицунза – Самуриан хъюгъну тап Къизларизкьан. Уткан вилаят ву. Мюгькам хасиятнан, кьудратлу ва намуслу инсанарин макан ву. Узуз гьаммишан думу халкь хуш вузуз. Гъи магьа Эфлетдин Бедирхановдира аьхю хъуркьувалар улупна. Узу му касдиз Москвайиъ ккилигури гъахьунза, хъа кьисматну Калуга шагьриъ алахъуз гъитунчухьди», – гъапнийи Зюгановди, ихь ватанагьлийин мухрик медаль кибтIри
Эфлетдин Бедирхановдин му заан хъуркьуваларикан мялум гъахьи узу дугъахъди телефондиан аьлакьайиз удучIвунза. Дупну ккундуки, Эфлетдин Бедирханов йиз гъул’ан ву, учу саб мектебдиъ гъурхдар вуча. Дугъан мялим, тренер Нурмягьямед Абакарович Нурмягьямедов йиз мялимра вуйиз. Дугъу аьхиримжи йисари Бургьанкент мектебдиъра физкультурайин дарсар киври гъахьнийи. Гизаф ужур, чан ляхин намуслувалиинди апIрур вуйи. Гьяйифки, гъагъи уьзриан ухди кечмиш гъахьну, гьунгьарин аьфи апIри чан.

Гьадму вахтнан дюшюшар кIваин хури, Эфлетдин Бедирхановдихъди сюгьбат гъубхунза.
«Ав, узу аьхю хизандиъ бабкан гъахьунза. Йиз адаш ва дада зегьметкеш касар вуйи. Гизаф албагу ужуб хизандиъ аьхю гъахьунза. Хъа спортдикан улхуруш, дид’ин бицIидимиди эллешмиш духьнайир вуза. ТинитI мектебдиъ урхурайи баярикан бязидарихъди юлдашвал апIурайза, ва сад йигъан гьадрари узуз гъапнийи: «Яв спортдихьна мициб бажаранвал аш, уву ич мектебдиъ айи мялимдихъди таниш духьну ккунду». Адашдиз ва дадайиз дидкан хабар тувнийза, ва дурарин къаршувал адарш, Нурмягьямед Абакарвоичдин хиликк спортдиин машгъул хьуз ккундузуз, гъапнийза. Адашди саб гафкьан дарпиди чан разивал туву. «Уву фу кIурава, я Эфлетдин, ТинитIна гъябгъру рякъ вари яркур ву. Хябяхъ гъабхьиган, душв’ан фици гъидива?» – чан наразивал мялум гъапIу дадайи, фицики узу тренерихьна лисхъан, дарсарин кьяляхъ душну ккундийи. Хъа узуз цIиб аьхю яшнан чве Шабутдин айзуз. Учу гьаммишан кьюдюхрарси сатIиди шуйча. Узу, фу ляхин апIурушра, дугъан кьялхъян хътакудайза. Ва ич сюгьбатнахъ хъпехъурайи Шабутдинди гъапнийи: «Дада, дугъахъди узу гъягъюри гъидиза. Ихь балин кIван метлеб, кьаст дапIнайи ляхниз машат апIидархьа». Имбу чвйирра рази гъахьи, ва аьхирки дадайира чан разивал туву. Йигъ гъидипури, ТинитI мектебдиз тренировкйириз гъягъюз хъюгъча. Думуган, гьамусдин девриъси, гъулай шартIар адайи, гьаци вушра Нурмягьямед мялимди спортдихъди аьлакьа вуйи хайлин къайдйир улупнийиз, сирар ачухъ гъапIнийиз. Узу гьар йисан Калугайиъ дугъан гьюрматназ талитар кIули гъахури шулза. Уьмриъ гизафси хъуркьувалар, ужур мялимдихьна кьисмат гъахьиган, арайиз гъюра. Рягьматлу йиз мялим гьаммишан кIваин хури шулза. Калугайиъ физкультурайин мялимди, тренерди лихури, 16 йис вуйиз. Педуниверситетра ккудубкIунза. Узуз жюрбежюр инсанари кми-кмиди суал туври шулу, йиз тренер фуж вуйи, кIури. Узу думуган утканвалиинди йиз мялим, тренер Нурмягьямед Абакаровичдикан ихтилатар апIури шулза.

– Аьхю яшнан инсанариз узу туври шлу суал увузра тувдиза: улихьдин жигьиларин ва гъийин деврин жигьиларин фициб фаркь’вал а?
– Валлагь, аьхю фркь’вал а. Узу ТинитI тренировкйириз гъягъруган, кIанакк ккипрубкьан адайи, ичIи кьул’ин илчIихури гъахьунча. Думу вахтна фунуб ляхниин вушра машгъул духьнайи жигьилари, гъийин девриъси, ужудар шартIар агури гъахьундар. Гъийин заманайиъ жигьилариз ужуб тербия, аьгъювалар тувуб ухди вахтаритIан читинди ву. Гьамус саки варидарин хулариъ компьютерар, интернет а, гьаци вуйиган дурариан рякъру гьяясуз передачйири, жара лазим дару хабрари тербияйиз харжи терефнаан аьхю тясир апIура.

Гьамусяаьт узу хайлин баяр-шубарихъди лихураза, гьелелиг дурарин узухьна вуйи янашмиш’вал ужуб ву. Асас вуди хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ иштирак шулайи ихь эскрарин баяр-шубариз спортдиан аьгъювалар тувраза. Ва гьацира МВД-йин гъуллугъчйирра йиз хили-ккди спортдиин машгъул шула, фицики МВД-йиъ ва военный гъуллугъназ гъягъру кас спорт жигьатнаан гьязурлугвал айир духьну ккунду.
Эфлетдин Бедирхановдин ляхниъ гъазанмиш дапIнайи хайлин хъуркьувалар а. Дурарикан вари бикIури гъабхьиш, макьала лап ярхиб шулу. Хъа узу зиихъ ктибтубдира дугъан бажаранвал, ватанпервервал, намуслувал субут апIура. Гъит дугъаз чан баркаллу ляхниъ Аллагь кюмек ишри!