Зубайдат Шабанова

Гъи Урусатдин политикари, заан военный гъуллугъариъ айи гьякимари Ватандин Аьхю дявдин ва Украинайиъ гъябгъюрайи хусуси метлеб айи дявдин операцияйин женгар бязи лишнариинди чиб-чпиз ухшар вуйиваликан кIура. Нацизмдихъди женг гъабхурайи гъийин эскрари гьадмуган Урусат ва Европа немец чапхунчйирихьан азад гъапIу чпин абйирин игит гьунарар давам апIура. Думу игитарин сиягьнаъ Табасаран райондин Цухдигъ гъулан агьали, Ватандин Аьхю дявдин ветеран Аьбдуриза Аьбдуризаевди ва дугъан хтул Мягьямед Аьбдуризаевди лайикьлу йишв дибисна.

Сталинграддиан Берлиндиз рякъ ккадапIну

Аьбдуризаев Аьбдуриза 1919-пи йисан Табасаран райондин Цухдигъ гъулаъ бабкан гъахьну. Дугъан адаш Аьбдуриза Къяйтагъдинна Табасаран округдин ТIюрягъ гъулан кьади вуди гъахьну. Адаш кечмиш шлуган, Аьбдуризайин бабкан духьну 40 йигъкьан тамам дубхьнадайи. Гьаддиз, адашдин гьюрмат уьбхюри, бал’ин дугъан ччвур иливнийи. Дадайи думу сарди аьхю ва тербияламиш гъапIну.
Ватандин Аьхю дяви ккебгъруган, Аьбдуриза Аьбдуризаевди Ростов областдин Батайск шагьриъ запасдиъ айи 176-пи стрелковый полкнаъ эскервалин гъуллугъ гъабхурайи. Чан сабпи йивбариъ думу чан полкнан дахилнаъди гъизгъин женгар гъягъюрайи Сталинград шагьриъ учIвнийи. «Саб ражари Сталинграддин ругариин минйир ккадагъбан нубатнан операцияйин вахтна адашди убрушвихъди баруйин тел гьадабтIурайган, саб дупну мина гъутIубкIнийи ва дидин саб тики дугъан улчIвмикк ккабснийи. Зийниан хайлин ифи гъябгъюрайи эскер гъяркъган, командири: «Аьбдуризаев, чIивиди имина?» — кIури, гьерхнийи. «Узу мина йикIуз гъафир вуйинхъа, юлдаш командир, даршсана Ватан уьбхюз», — зарафатниинди жаваб тувнийи адашди чан командириз», – ктибтура, адашдихъди гъахьи сюгьбатар кIваин апIури, Мягьямедриза Аьбдуризаевди.

Сталинград бадали вуйи женгарин кьяляхъ Аьбдуриза чан женгнан юлдшарихъди Мамайин курган минйирихьан марцц апIбан операцияйиъра иштирак гъахьну. Хъасин Кьюбпи Украинский фронтдин дахилнаъди дугъу Берлиндизкьан женгнан рякъ ккадапIну ва Бухарест, Будапешт, Вена шагьрар азад апIбан ва жара гъизгъин женгариъ иштирак гъахьну.
Гъулаз Аь.Аьбдуризаев 1946-пи йисан кьяляхъ гъафну. Дявдин кьяляхъ йисари думу Цухдигъ гъулан Дахадаевдин ччвурнахъ хъайи колхоздин бригадирди, тукандин заведующийди ва жара гъуллугъариъ гъилихну ва багъри гъулан жямяаьтлугъ уьмриъ жанлуди иштирак шули гъахьну. 1947-пи йисан Аьбдуриза Аьбдуризаевди хал-хизан ккебгъру, ва чан уьмрин юлдаш Шамсиятдихъди дугъу 4 бализ ва 4 шураз ужуб тербия ва варидариз заан образование тувну.
Аьбдуриза Аьбдуризаев Советарин Союздин Заан Главнокомандующий Сталиндин ччвурнахъан 19 ражари Чухсагъулин кагъзариинди, «Ватандин Аьхю дявдин» ордендиинди, «Сталинград уьбхювализ лигну», «Будапешт гъадабгъбаз лигну», «Вена гъадабгъбаз лигну», кьюб Кьягьялвалин, «Бухарест азад апIбаз лигну», «Германияйиин гъалиб хьпаз лигну» ва 14 юбилейин медаларинди лишанлу гъапIну.

КкудубкIну адру ихтилат

Аьбдуриза Аьбдуризаевдин хтул Мягьямеддиз аьхю аба кьадарсуз гизаф ккундийи. Думу бицIивахтнаанмина, Аьбдуриза абайикан дявдикан ктибтуб ккун апIури, дугъан вари ихтилатарихъ дикъатлуди хъпехъури гъахьну. Мягьямед абайиз ухшарур хьуз чалишмиш шуйи.
Мягьямед Мягьямедризаевич Аьбдуризаев 1990-пи йисан Кострома шагьриъ бабкан гъахьну. Дугъу 5-пи классдизкьан Кострамайиъ, хъа 6-диан 11-пи классдиина Хючна гъулан 1-пи нумрайин мектебдиъ гъурхну.

Мектебдиъ Мягьямед имбударихьан ужуб тербияйиинди, гъудуркьу аьгъювалариинди тафавутлу вуйи, думу мектебдиъ ва райондин дережайин спортдин вари талитариъ жанлуди иштирак шуйи. Балин дугъривал, читинваларихьан гудручIрувал, низам-къайда уьбхювал, дирбаш’вал варидариз рябкъюйи. Дугъаз, таяринси, вари жигьиларин арайиъра аьхю гьюрмат айи.
2007-пи йисан Мягьямед Аьбдуризаев Мягьячгъала шагьриъ ДГПУ-йик урхуз кучIвру, хъа 2010-пи йисан, урхувал заочно къайдайиз илтIибкIну, эскервалин буржи тамам апIуз гъягъюру. Командованиейин табшуругъар саб гъалатIра ктарди, гьаммишан сарпирди тамам апIувализ лигну, думу экипаждин командирди ва взводдин командирин заместителди дерккнийи. Армияйиъ айи йисари хиларииди кчIихбаан армейский талитариъ иштирак шули, дугъу сабпи йишвар гъадагъури гъахьну. Армияйиъ гъуллугъ гъабхбан вахт ккудубкIиган, Мягьямедди 3-пи батальондин взводдин командирин заместителди лихурайи чан аьхюну чве Арсен айи парашютаринна десантный полкнаъ гъуллугъ гъабхуз контракт йибтIуру.

2012-пи йисан Мягьямед парашютаринна десантарин батальондин взводдин командирин заместителди тяйин апIуру. 2012-пи йисхъанмина думу Москва шагьриъ 9-пи майди Уьру майдандиин гъягъру Гъалибвалин парадариъ гьар йисан иштирак шули гъахьну. Мидланра гъайри, 2014-пи йисан Крым кьяляхъ гъадабгъбан операцияйиъра иштирак гъахьну.
Хусуси метлеб айи дявдин операция ккебгъу садпи йигъари Мягьямед Аьбдуризаев, 16 дирбаш ватанперверар саб взводдиз уч дапIну, 3-пи кIакIначи батальондин дахилнаъди нацистарихъди женгариъ учIвну. Кьягьялвалин сабпи орденра дугъаз гьадму йигъари тувнийи. Заан награда Мягьямеддин мухрик Урусатдин оборонайин министрин заместитель, Урусатдин Игит Ю.Б. Евкуровди кибтIнийи. Кьягьялвалин кьюбпи ордендиз ва лейтенант званиейиз Мягьямед Аьбдуризаев, нубатнан гъизгъин женгариъ Ватанди ва командирари чан улихь дивнайи буйругъ игитвалиинди тамам апIбаз лигну, ВДВ-йин командующийдин заместитель генерал-майор А.В.Наумецди улупнийи. Амма гьаз-вуш тялукь кагъзар наградной отделиз вахтниинди гъурукьундар… Мягьямед Аьбдуризаев взводдин штатдин командирди тяйин гъапIнийи.

Киевский областдин Мощун гъулан багарихь гъябгъюрайи женгариъ Мягьямеддиз контузия гъабхьнийи, амма чаина ихтибар дапIнайи взвод дипну, думу госпитализ гъягъюз рази гъахьундайи. Чан взводдихъди Мягьямед Аьбдуризаевди Харьков областдин Изюм шагьур ва Луганский областдин Попасная шагьур бадали кIули гъушу женгариъ иштирак гъахьну. Гьарсаб женгнаъ дугъу, чан взводдин эскрарихъди вардарин улихь гьучIври, нацистарин позицйир ахтармиш апIуз разведкайиз гъягъюри, важиблу мялуматар агури, ВСУ-йин кьушмар хабарсузди алархьбан рякъяр гьадатIури гъахьну.

Мягьямед Аьбдуризаев 2022-пи йисан 25-пи майди Луганский областдин Нырково поселокдиъ, Урусатдин асас кьувватар хьайи йишвар ВСУ-йи аьгъю дарапIбан бадали, нацистарин фикир чаина жалб апIури гъабхурайи дявдин женгнаъ кечмиш шулу. 2-пи взводдин командирин заместитель Геннадий Каратаевдин кагъзиъ гьамци дибикIна: «Мягьямед чан вазифйирихьна гьаммишан аьхю жавабдарвалиинди янашмиш шлур, командирарин вари тIалабар кьатI’иди ва устадвалинди тамам апIрур вуйи. Эскрарин арайиъ дугъу аьхю гьюрмат гъазанмиш гъапIну. Узуз думу, женгнан юлдашси, ужур дустра вуйзуз. Думу гьякьикьи, дугъривал ва уьмур ккуни, ужуб юкIв айи, жарадариз гьаммишан кюмекназ гъюру, марцци фикрарин ва ачухъ юкIв айи инсан вуйи».
Хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ айи шубуб вазлин арайиъ Мягьямедди шлубкьан чан хизандихъди аьлакьайиъ хьуз мумкинвалар агури гъахьну. Учв йикIуз сад-кьюд йигъ улихьна дугъу чан хпир Эльвирайиз ва бицIидариз кагъаз гъибикIну. Думу кагъаз багахьлуйири игит накьвдик кивбан кьяляхъ гъадабгънийи.

«…Жай бай, гиран мапIан, 19-пи апрели яв бабкан гъахьи йигъ тебрик апIуз гъабхьундайзухьан… 19-пи апрели йиз взводдин баяр нацистари кьялаъ тIаъну. Узу дурар азад апIуз рякъ ачухъ апIури гъахьунза. Гизаф читинди вуйи, хъа узу дурар вари сагъди адагъунза… Гьадму йигъан уз’ина душмнари чпиз айи вари яракьариан гюлле уьлюбхну гъахьну: танкариан, пушкйириан, самолетарианра кимиди. Узуз гучI гъабхьундарзуз. Нацистариз учу жаза тувунча. Вари йиз баяр ккадагъунза. Уву, йиз бай, йиз Гьяжи, ихь насил давам апIрур вува. Ва уву ужуб тербия гъадабгъбан бадали, узу вари чарйир агурза. Узу, жан бай, машинарикан, хуларикан ва пуликан улхурадарза. Уву узхъан Кьягьялвал, Жюрэтлувал, Дирбаш’вал, Дугъривал, Жавабдарвал гъадабгъну ккундузуз. Узу командир вуза. Йиз эскрариз гучIурушра, дурар йиз кьяляхъди гъюра. Фицики, узухъ хъугъну, дурари уз’ин ихтибар апIура…», – дибикIнайи чан веледдиз аьхиримжи кагъзиъ Мягьямедди.

Мягьямед Аьбдуризаев кьюб ражари Кьягьялвалин ордендиинди (кьюбпиб йикIбан кьяляхъ), «Крым азад апIбаз лигну», «Эскервалин игитвализ лигну», 9 ражари Военный парадариъ иштирак хьпаз лигну, парашютаринна десантарин юбилеярихъди аьлакьалуди ва думу гъуллугъариъ лишанлу гъахьивализ лигну хайлин медалариинди лишанлу дапIна. Урусатдин Сабпи каналин журналистари Мягьямед Аьдбуризаевдикан сюжет гьязур апIуз кка.

Мягьямеддиз ва дугъан уьмрин юлдаш Эльвирайиз кьюр велед а: Гьяжи (10 йис) ва Шамсият (8 йис).
Мягьямед Аьбдуризаев чпин багъри Цухтигъ гъулаъ Аьбдуриза абайин багахь кивна. Яв ахиратдин хал ужуб ибшри, Мягьямед. Увкан вуйи ихтилат гьеле ккудубкIнадар…