Зубайдат Шябанова
«Дагъустандиъ учвуз дюн’яйин сабкьан жара йишваъ дярякъру лап успагьи йишвар ва табиатдин ядиграр рякъюручвуз. Гьамци бицIи республикайиъ саб йишв’ин 30 миллет сатIиди, гьарсабди чан чIал, культура, аьдатар, сяняаьтар уьрхюри, албагну яшамиш шулайи регион дюн’яйиъ сабра адар», – гьамцдар гафариинди ккебгъри шулу Зульфия Багъдаевайи туристарихъди вуйи чан сюгьбат.
Зульфия ихь ватанагьли, табасаран халкьдин машгьур жямяаьтлугъ кеспагьли, журналист Буньямин Багъдаевдин риш ву.
Зульфияйин гъи республикайиъ варитIан машгьур «Этнотревел» турфирмайин экскурсйир гъахру вакилди лихури 6 йис шула. Дугъан гафариинди, апрель вазлилан гъадабгъну, ноябрин ваз ктабхъайизкьан думу сад йигъкьан гъидидипди, туристарихъди лихури шулу.
«Гъубшу йисан Дагъустандиз миллионтIан артухъ туристар дуфна. Дурарин арайиъ вари дюн’я дябкънайи инсанар, регионарин правительствйирин вакилар, дилавар касар, депутатар а. Улихьна йисари, аьдати туристарихъдиси дарди, дурарихъди ляхин апIуз читинди вуйи, фицики пишекар экскурсоводар, туризмйин маршрутар, инфраструктура, хялар кьабул апIру ва хураг гьивру йишвар ккабалгну ва гьуркIну адайи. Гьамус дигиш’валар шула. Республикайин Каспий гьюлин гъирагъ вуйибси гостиницйир, коттеджарин хулар дивра, рякъяр рас апIура. Республикайиан вуйи девлету касари гъи чпин инвестицйир Дагъустандиъ гъитра. Гъи дагълу Дагъустан артмиш апIру проектарра гьяракатнаъ а, гьадму гьисабнаан туризмдин цирклианра.
Туристариз, табиаьтси, ихь халкьарин культура, милли чIалар, сяняаьткарвалар, милли хурагар – вари кьабулди ву. Саб регион вушра, кьибла ва кафари терефарин фаркьвалар гизаф а. Дарпиди гъибтуз шулдарзухьан, саки вари туристариз табасаран чIалнакан ктибтурза. Дурариз вари маракьлу ву: ихь чIал фици арайиз гъафиб вуш, шагьрариъ чIал дубгъураш, фукьан инсанари думу чIалниинди улхураш. Гьацира туристари диндикан вуйи суаларра гизаф туври шулу»,
– ктибтура Зульфияйи.
Зульфия учв ДГПУ-йин тарихдин факультет ккудубкIур ву, миди дугъаз чан ляхниъ аьхю кюмек тувра. Туристарин арайиъ республикайин тарихдихъди бинайиан таниш хьуз ккунидарра гизаф ади шулу. Саки вари туристари ихь экскурсоводарин тарих аьгъювализ, маракьлу сюгьбатариз, ватанпервервализ ва хяларихьна вуйи янашмиш’вализ заан кьимат туври шулу.
«Гъи Дагъустандиъ 22 туристарин маршрут а. Республикайиз дуфну, Сулакдин дараскьал гъяриз ва Дербентдиз дурушди гъузу турист гьеле-меле адаршул. Узуз варитIан ккуни йишв Дербент вузуз. Душваъ гьарсаб гъарзра кмиди чан тарих айиб ву. Вари туристар му шагьрин тарихдиин ва архитектурайиин мюгьтал духьну шулу.
ИкибаштIан, фунуб вушра ляхниъ жюрбежюр дюшюшар алахьуру. Хъа ич ляхин туристарихъди аьлакьа айиб вуйиган, учу сабпи нубатнааъ республикайиз гъафи хялариз ихь аьдатарикан ктибтури шулча. КIваин илмийиз, Удмуртияйиан вуйи саб дестейин арайиъ жикъи палтар алахьру дишагьли ади гъахьну. Хъа дагълу районариз, гъулариз гъягъруган, учу ихь аьдатарикан кIури ва тялукь палат алабхьуб теклиф диври шулча. Думу дишагьли узухъ хъпехъундайи ва машиндиъ жикъи шалвар алабхьну эънийи. Дугъу, узу гьамци вердиш вуза, узуз маниди вузуз, кIури гъахьну. Хъа ич машиндиъ узу, дицистар туристариз кIури, ярхи юбкйир иври шулза. Садпи йигъан думу варидарихьинди лигури гъахьну. Кьюдпи йигъан ярхи шалвар алабхьну, хъа шубудпи йигъан дугъу узхьан, ярхи юбка наан масу гъадабгъуз шулуш, гьерхнийи. Узу думу базариз хъади гъушнийза. Аэропортдиъ му дишагьлийи узухъди шикил дивну, чпин дестейин кIулиъ айириз ва имбудариз улупури, узу Дагъустандиз жикъи шалвар алди гъафунза, хъа хьуд йигълан Зульфияйин кюмекниинди мушв’ан ярхи ва ачухъ палат алди гъягъюраза, кIури ктибтнийи. Гьамдиинди узу жара динарихьна ва милли халкьарихьна вуйи йиз гьюрмат улупураза ва варидариз гьамци лицуз дих апIураза, гъапи. Узура гизаф рази гъахьунза: йиз ляхин гьавайиди гъюдубчIвурадар, диди ужуб натижа хура. Гьамцдар дюшюшар кми-кмиди алахьуру.
Сабсана дюшюш ктибтурза. Уьлкейин жюрбежюр регионариан сатIиди йикьрар дапIну дуфнайи нотариальный конторайин 16 гъуллугъчийикан ибарат вуйи десте хъади, Сулакский дараскьал гъяриз гъушнийза. Ригъ али йигъ вуйи. Учу Зубутли гъул’ан гъягъюрайи вахтна саб дупну гьавйир дигиш гъахьи, аьхю тIурфан иливну, сел гъубгъу. Дагъдикан ахьу гъванари рякъ гьадабтIу. Рякъ рас апIуз сад йигъ лазим вуйи. Зубутли гъулаз кьяляхъ хъадакуз мажбур гъахьнийча. Гьадушваъ хялар кьабул апIру хулан раккарик кучубси, хулан эйсийи пулсузди вари кьабул гъапIнийи. Дюзди гъапиш, учу гъюрубдикан дурариз хабарра адайи. Амма хулаъ айиб вари столиина хури, гьюрматлуди хялар кьабул апIуз хъюгъю. Думу йигъан Зубутли гъулаъ, учуси, туристар хьади 50-рихьна машинариъди душнайи дестйир айи. РД-йин туризмдин министерствойин кюмекниинди, нирлантина вари катерариинди алдагъуз хъюгъю. Хъа йигъан Мягьячгъала шагьриъ айи конференцияйиз дилигди, йиз дестейиз му эйсийин хул’ан гъягъюз ккун гъабхьундайи. Туристариз дагъустанлуйирикан вуйи ихтилатар, сюгьбатар лап кьабул гъахьнийи ва дурар йишвазди гъадму хулаъ чвйирна чйирси дахьну гъузну. Гьадму йигъан Зубутли гъулан вакилари чпин машинариъди нирихъна, хъа гьадушв’ан катерариинди кадагъну, вари туристар пулсузди Мягьячгъалайиз чпин йишвариина гъахну. Гьаму дюшюшниинди ихь республикайин вакилари инсандиз сабпи кюмек тувувал, хялар кьабул апIуз аьгъювал ва хялижвувахьна гьюрмат айивал улупну. Думу ихь республикайин вари халкьарин ифдиъ айиб вуйихь», – дамагъ кади гъапи Зульфияйи.
Хъасин ихтилат ихь районарикан гъубшнийич. «Республикайин кафари терефнан лап дагълу гъулариъра кмиди инфраструктура къайдайиз дубхна, хялар кьабул апIру хулар ккабалгну, хайлин гъулариъ швнуб-саб а. Гьяйифки, ихь районарикан му цирклин гьякьнаан кIваз иццру апIури кIураза. Ав, Табасаран райондиъ туризмйин циркил артмиш шула. Хялар кьабул апIру, хураг гьивру ва рягьятвал гъадабгъру йишвар дивра. Хив райондизра туристариз гъягъюз ккунду. Халачачивалин сяняаьткарвалин мастер-классар гъахуз шулу, табиаьт успагьиб ву, хайлин ядиграр а. Амма республикайиъ туризмдин артмиш’валин цирклиан варитIан зяифди вуйиб Хив район ву. Улихьнаси узу Хив райондиз 8 экскурсовод хъади гъафунза. Дина гъюбан метлеб туристариз улупру йишварихъди таниш апIуб вуйич. Хив гъул райондин центр ву. Мушваъ туристариз хураг гьивуз шлу столовая ва кафе аш, гьерхунча. Учуз пивнушкйириз ухшар йишвар улупури гъахьну. Мидланра гъайри, гьадму аьхю гъулаъ хилар жикIузкьан, санитарияйин тIалабариз тялукь бицIи йишв адайи. ИкибаштIан, узу гъавриъ аза, мидкан ачухъди пуб ужи дар. Хъа туристари Хив райондиз гъягъюз теклифар дивра, амма узу дурариз фу жаваб тувруш, мюгьтал вуза. Думу райондиз туристар гъахуз шуладарзухьан. Инсандиз варитIан лазим вуйиб марццишнан шараитар мюгькамди ккабалгнайивал ву. Гьадмукьана арайиз хуз даршлу райондиъ туризм фици артмиш хьибди?!» – аьлава гъапIнийи Зульфияйи.
Учу сюгьбат му пашман фикрариинди ккудубкIундайча. Зульфия Багъдаева гизаф маракьлу ва варибдикан аьгъю сюгьбатчи ву. Дугъахъди фуну вахтнара маракьлу сюгьбат гъабхуз шулу. Багъри ватан, табиаьт ккуни дугъу республикайиз гъафи гьарсар кас Дагъустандиин гьяйран хьуз гъитра. Хъугъай, гьаму йисанра нубатнан ражари Дагъустандиз гъюз ккунди, дугъаз зенгар апIурайидарин кьадар йигълан-йигъаз артухъ шула.
