Зубайдат Шябанова
Багъри ругарихьна вуйи ккунивал, Ватандиз вафалувал, аку кьастарин мюгькамвал – му лишнар Урусатдин асас девлетси гьисаб шула. Жилихъди вуйи зегьметкешарин ляхниз кюгьне деврарианмина аьхю кьимат айи. Хъа жилиин лихру нежбрар гьаммишан гьюрматлу касар вуди гъахьну. Дурариз гъира уьлке ризкьдихьди тямин апIурайи, жил уьбхюрайи зегьметкешар кIура. Думу лап заан ва лайикьлу ччвурнан сагьибар ихь халкьдин арайиъра гизаф а.

 

 

Лайикьлу зегьметкеш

Гъулан мяишатди уьлкейин артмиш’валиъ важиблу роль уйнамиш апIура. Хъа му цирклиъ нежбрарин зегьмет гьавайи пише дар. Фукьан деврар гьюдюхишра, гъулан мяишатдин цирклин мяналувал дигиш хьибдар. Я рягьятвалин йигъар, я машкврар дарди, кIару гвачIниан мучIу йишв хьайизкьан нежбрар хутIлариъ лихуйи. Халкьдин мелзниин алиганси, хутIил хъапIуз тIагъру дарапIури бегьер ккадабцIуру.
Гъийин йиз макьалайин игит Шябан Исрафилович Исмяиловди чан вари уьмур гъулан мяишатдин ляхнариз сарф гъапIну. Думу СССР-ин зегьметнан ветеран, РФ-дин гъулан мяишатдин министерствойин терефнаан баркаллу ляхниз заан кьимат туврайи гьюрматнан грамотайин, гъизигу зегьметназ лигну туву хайлин медаларин ва орденарин сагьиб ву.

 

Ляхнар ва хиялар

Шябан Исмяилов 1935-пи йисан 28-пи мартди Хив райондин Гъвандикк гъулаъ зегьметкеш нежбер Исрафилин аьхю хизандиъ бабкан гъахьну. Чпин хизандиъ думу кьюрпи велед вуйи. БицIидихъанмина Шябан халу зегьметниин юкIв алир, абайизна бабаз гьаммишан кюмек апIрур, мектебдиъ имидитIан колхоздин ляхнариин лихури гъахьир вуйи. 1954-пи йис’ан хъюгъну цIийина 3 йисан Томский областдиъ Советарин армияйиъ гъуллугъ гъабхбан кьяляхъ дугъу кьюд йисан багъри Хив райондин колхоздиъ, хъасин кьюд йисан Дербентдин гъван адабгъру мядандиъ, гьадушв’ан 1961-пи йисан Узбекистандин буругъариин ляхин апIури гъахьну. Гьадму вахтна аьхю гъагъар зигру, бегьер уч апIру ва ккадабцIру машинар, хутIлар хътаркру тракторар гъяркъган, дугъан дурарин рулихъ деуз, думу машинар чаз мютIюгъ апIуз кьаст шулу. Бахтнаанси, 1964-пи йисан райондиан Огнийиз тракторар хъауз улупру курсариз жигьилар гьауб ккун апIури, кагъаз гъафнийи.
«Учу, гьадму вахтна багъри Гъвандикк гъулан колхоздиъ лихурайи баяр – узу, Гъадирбег, Илдар, Асвар, Жамал – Дагъустандин Огнийиъ 1965-пи йисан трактористарин курсар дурхну гъулаз гъафунча. Гъулаъ кьюб комбайн, кьюб трактор ва саб бульдозер айи. Саб комбайндихъ Хуршит, тмунубдихъ Селимхан хъади гъахьну. Тракторарихъ Замил-эфендина ич халу Агъамягьмад, хъа «Беларусь» тракторихъ Ражаб хъайи. Гъулаъ ляхин адруган, узуна Жамали Казахстандиз удучIвну гъягъюз йикьрар гъапIунча. Душваъ аьхю совхоздиз тракторарихъна гъадагъунчу. Улихьди совхозариъ, колхозариъ тумар урзру-ккадацIру вахтна йигъ-йишв ясана машкврар, сумчрар дарпиди, лихуйи. Мисалназ, 25 агъзур гектар жил хътабкайиз, дубзну ккудубкIайиз, саризра выходной гъадабгъуз ихтияр адайи. Ляхин ккудубкIган, учуз рягьятвал гъадабгъуз шубуд йигъ тувуйи.

 

Кагъаз

Саб ражари йиз гъардаш Кьурбнахьан гъулаъ совхоз абццрайиваликан, цIийи техника гъюрайиваликан мялумат туврайи кагъаз гъафнийзуз. Кьурбан думаган совхоздин машиндихъ хъайи. Гьадмуган ич гъул, ЦIудихъ, Арчугъ, Хирижв, Лика, Хив, Чювекк, ГъуштIил ва Гъурна дерейин вари гъуларра кади аьхю саб совхоз арайиз гъабхну. Гьарсаб терефназди совхоздин отделенйир арццну. Ич отделениейиз ургуб трактор жара дапIнайи. Гъулаз гъафир гьадму совхоздиъ тракторихъ хъеънийза. Коллективдиъ гьаммишан гьюрмат ади, сар-сариз кюмекназ гъюри, сатIиди лихури гъахьунча. Пенсияйиз удучIвайизкьан чюлин ляхнариин лихури гъахьунза. Совхоздин кIулиъ айидар йиз ляхникан гьаммишан разиди шуйи. Узуз гьарсаб машквранган райондиз дих апIури, СССР-ин вая ДАССР-ин гъулан мяишатдин министерствойин терефнаан гьюрматнан грамотйиринди, социалист талитариъ гъалиб хьпаз туву медалариинди, Лениндин юбилейин, гьацира «Пятилеткайин кIакIначи» ва «Зегьметнан кIакIначи» ччвур ар ва, баркаллу зегьметназ ва улихь дивнайи метлебар ла-йикьлуди тамам апIбаз лигну, орден тувбиинди лишанлу апIуйи. Узу гьарсаб йиз пешкеш ва медаль, тялукь кагъзарра хъади, гьюрматлуди уьбхюраза», – ктибтура Шябан халуйи.

 

Гъул дипундар

1967-пи йисан Шябан Исмяиловди гъулан риш Жириятдихъди хал-хизан ккебгънийи. Дурариз шубур бай ва шубур риш гъахьну. Дурарин албагу хизандиз гъулаъ аьхю гьюрмат а. Чпин веледаризра дурари ужуб тербия тувну. Гьаруриз хал-хизан ккебгъуз ва мяишат артмиш апIуз кюмек гъапIну.

«Ич аба учуз гизаф ккундучуз. Думу ужуб хасият хъайи, сабурлу, гьаммишан жарадарин гъайгъушнаъ айи инсан ву. Фунуб вахтнара чахьна илтIикIу касдиз думу кюмек апIуз гьязур ву. Гьадму саб вахтна, гъулаъ ляхин адруган, Арсенди Дербент шагьриъ ляхин дабгну, узура чахъди хъади гъушнийи. Халра, ляхинра ккабалгну яшамиш шулайча. гъуларик тевиган, шагьриъ яшамиш хьуз гъулай вуйиб варидариз мялум вухьуз. Думу уьмрихьна ухди вердишра гъахьунчу. Гъул’анра варибдин кюмек айчуз. Учу, жигьилари, ич шагьрин уьмур мукьан дигиш шулу кIури, затра фикир апIурдайча. Жирият дада кечмиш хьувал завариан гъван абхъгансиб ляхин гъабхьунчуз. Гунгьарин аьфи апIричан, думу кьадарсуз рягьимлу юкIв айи, ужур лайикьлу табасаран дишагьли вуйи. Адашдиз шагьрариз удучIвну гъюз ккун гъабхьундар. Ва учу зат фикир дарапIди, ич гъулаз, адашдин багахьна гъюз йикьрар гъапIунча. Гьамусяаьт 11 аьхю малра, чарвйирра уьрхюрача. Адашдиз гьаци ккунду – ахъариъ мал-къара уьбхюри, хулаз хялар гъюри. Дугъаз гиран шлуб учу зат дарапIарча», – гъапну ич сюгьбатнаъ Шябан халуйин швушву Динарайи.

 

Кьутта ва девир

Шябан Исмяилов гьамусяаьт лайикьлу пенсионер, зегьметнан ветеран ву. Гьадму саб вахтна саб метр жил ичIиди гъидрибтди вердиш гъахьи думу, гъи багъри гъулан аьхю жилар гьавайиди дахьнайиган, сивар уршврудар амдруган, дерднан фикрарикк ккахъна.

«Гъулан багахь аьтрафариин хярар алийи, хутIлариъ совхоздиз дяхин, мух, картуф, гьяжибугъда убзуйи. Совхоздин фермайихъ разуди алаф шулийи. Наанди гъушишра, сифтена-сифте варитIан важиблуб уьл ву. Завариан рягьмат – жилариан беркет кIурайиб ву. Ризкь варибдин кIул ву. Улихьди ич гъулан агьли касари ктибтури кIваин илмийиз. Ич гъулаъ Кьутта кIуру девлету кас айи. Гъуландари ризкь убзури гъахьну, хъа саб ражну сарин хутIил хътадабкди дипну имийи. Дугъу чахьна хутIлин эйсийиз дих дапIну, хутIил гьаз убзурадарш, гьерхру. Эйсийи чаз йиц адруваликан гъапиган, Кьуттайи дуъаз юкьуб чIурдин жерд тувру ва, жил тартиб дарапIди, дурубзди зат дипну дарибшри, жили чахъ лихруриз ризкь тувру, ва увуз лазим даруган жерд кьяляхъ харва, дупну, думу касдихьди жилиин лихуз гъитну. Улихьди инсанар дилихди гъузурдайи. Ризкь убзури, ккадабцIури, рягъяр рягъюри – гьаци яшамиш шули гъахьну. Гьамус я убзрур амдар, я ккадабцIрур. Варидарин хутIлар дурурзди дирчна. Ич аьхю гъулаъ мал-къара ккутIнайидарра гизаф а. Хъа гьяйиф! Саб хюнди аьхю хизан уьбхюз кюмек апIуру. Жигьилар гъавриъ адар. Гъулаъ мал-марчч дюрюбхиган, бистниъ картуф дурубзиган, мадар шулдар. Мал-къара уьбхруган, «ниъ шулу» вая «увхъан ахъин ниъ гъюра», кIурударра а. Улихьди Мягьячгъалайиан, районариан улихь-кIулихь хьайидар колхозариз, фермйириз лигуз гъюйи. Дурариз ниъ гъюрдайин!? Гьамус я завод амдар я совхоз, я артил. Жигьилариз зегьмет зигуз ккунди амдар. Гъулан ляхнар апIуз да-ккунди, чпиз жараси мадар апIру рякъяр агури, гъулариан гъушдар гизаф а. Гьамусяаьт ич гъулаъ 60-рихьна ичIи духьнайи хулар а. Йиз Жирият уьмриан гъушган, шагьриз чан хал-хизанра хъади удучIвну душну, гьадушваъ ляхниъ учIвнайи йиз бицIинур бай Арсен хъадаккну гъулаз узу уьрхюз гъафну. Мал-къарара ккутIундар. Хулариъ расвалин ляхнарра гъурхну. Чахьан шлу зегьметра зигура. Дугъан уьмрин юлдаш Динарайин абйир-бабар накьвариъкьан чIур даришри. Гьадмукьан ужуб хасият хъайи, сабурлу дишагьли ву. Дурари узу деврин шараитариинди, ужуб хатир-гьюрмат ади уьрхюразу», – мани гафариинди кIура Шябан халуйи чан бай Арсендикан ва дугъан хпир Динарайикан.

 

Кьюб гапракан кьиса

Абайизна-бабаз гьюрмат айи баяриз дюн’яйиъ имидира, аьхиратдиъра уж’вал хьибди. Абйир-бабариз саб вахтнакьан гиран ктапIуз, дурарин хатур ккибтуз хай даршул. Гьаз гъапиш, уву бицIиди амиди яв дадайи уву гъюрхюнву, тербия тувунвуз. Закур уву кьаби гъахьиган, яв веледди увузра гьациб жаваб тувди. «Дагъустандиъ гьамциб ихтилат а. Сар жвуву тIуларикан кьюб муг урхури гъахьну. Бали дугъхьан му мугар гьаз вуяв, адаш, кIури гьерхру. Адашди дугъаз, чав чан адаш гьамциб мугаъ итну, гъарзарилан исина гатIахьубдикан ктибтну ва, гьаму муг саб узуз, саб увуз вуйиз, гъапи. Бали фикир апIуру: эгер дугъу адаш итиш, чан веледди чавра дагъдиан итди. Дугъу кьюбиб мугарра гатIахьуру ва адаш кьаби хьайиз ужуб гьюрмат ади уьрхюру. Хъа гьамус бязи жигьиларик гаф кабхъри амдар. Йиз гаф гъадабгърударикан тIалаб вуйиз, уьмур саб бицIиб ву, закур фици шулуш, саризра мялум дар, абйир-бабарин ва кьабидарин хатир миккибтанай. Хъа кьабидариканра тIалаб вуйиз: алдабгъру лик саламатди алдабгъай, апIру гаф сабурлуди апIинай», – насигьят тувнийи сюгьбатнан аьхириъ Шябан Исмяиловди.