Гюльнара Мягьямедова
1991-пи йисан сентябрин вазли Югославияйиъ дявдин женгар гъягъюрайи вахтна Урусатдин телевидениейин мухбир Виктор Ногин ва оператор Геннадий Куренной гъакIиган, гьадму йисан Урусатдин журналистарин союзди 15-пи декабрь гъийиху журналистарин гьюрмат уьбхру йигъ вуди тяйин гъапIнийи. Вари ихь уьлкейиъси, думу йигъан Дагъустандиъра чпин гъуллугънан вазифйир тамам апIурайи вахтна гъийиху журналистар кIваин апIуру.

 

Дагъустандиъ журналистариз варитIан гъагъидар 1990-пи йисарин аьхир ва цIийи аьсрин садпи йицIуд йис гъахьнийи. Гьадму йисари Дагъустандиъ 19 журналист гъи-йихнийи. Журналиствалин пише гъира хатIалу ва читин пишйирикан саб вуди гъубзна.
Гъийин девриъ гизафдариз социальный сетариъ мялуматар туврудар артухъ айивали журналистарин ляхин кьяляхъ апIурайиси рябкъюра. Гьаддикан чан фикрар ачухъ апIуб ккун апIури, узу азербайжан чIалниинди чапдиан удубчIвурайи республикайин «Дербент» газатдин кIулин редактор Тарлан Алекперовдихьна (шиклиъ)илтIикIнийза.

«Гьюкуматдин журналистарин ва социальный сетариъ мялуматар туврайи гъийин блогерарин ляхнин арайиъ гизаф фаркьвал а. Журналистдин ляхин читинубра, хатIалубра ву. Журналистдиз гьамусдин вахтна гъягъюрайи гьядисйириз мюгькам анализ тувуз аьгъяди ккунду: бязиган муниципальный, жвув яшамиш шулайи гъулан, шагьрин гьюкмин политикайиз дугъан анализ кьабулра дархьуз мумкин ву. Журналист гьаммишан мялуматарин кIакIнаъ ади шулу. Дугъан ляхин гьюкмиз аьксивал улупурайидариз затра кьабулди шулдар. Блогерин ляхин жараб ву, дугъу чан кIван гьиссарра улупури, хусуси фикир ачухъ апIуру. Мисалназ, Дербент шагьрин блогерар гъадагъиш, дурари ярхи йигъди ерли гьюкмарин политика тянкьид апIура. Дурарикан гизафдари чпин маш жин дапIнайи аккаунтариан чпин наразивалар ачухъ апIура. Гьюрматлу дустар! Дюз дарчва. Хьур-йицIур бицIир хизандиъ ади, дурариз гьюкуматдин терефнаан туврайи пособие кьабул апIури, думу пул хьади душну кафейиъ уьл ипIури, гьаддихъди сабси гьюкуматдиз къаршу гафар апIуб дюз вуйинхъа?! Дицдариз кьюб маш гъяйидар кIуру. Дурари дугъри анализ апIурадар. Эгер мици ухьу гьарури чан фикрар ачухъ апIури гъабхьиш, ватандаш дяви ккебгъуз мумкин ву. Ихь регион жюрбежюр динар хъаъру инсанар сатIиди яшамиш шулайи йишв ву. Мушваъ мелзниина гъафиб фу вушра пуз хай шулдар. Уву гъапIу гафари фициб натижайихъна хурийкIан кIури, фикир дапIну ккунду.

Милли чIалариинди бикIру журналистарин кьадар цIиб хьуваликанра пуз шулзухьан: ухьуз ихь ччивар гьархрахьуз. ЧIалар уьрхбаз артухъ фикир лазим ву. Гьаму йисан 5-пи ноябри уьлкейин Президент Владимир Путинди 2026-пи йис Урусатдин халкьарин сабвалин, милли чIаларин артмиш’валин йисси мялум гъапIну. Дугъу гьацира гьюкуматдин чIалнан политикайин бина тяйин апIру указдиинра къул гъизигну. Указдин метлеб урус чIал, Урусатдин милли республикйирин чIалар уьрхюб, артмиш апIуб, дюн’яйин уьлкйириъ урус чIал артухъ ишлетмиш апIуз хъюгъюб ву. Сергей Меликовди думу указдиз дишлади яркьу рякъ тувну, региондиъ тялукь программа кьабул гъапIну. Гьадму программайин дахилнаъди узу азербайжан чIалниинди удубчIвурайи газатдин вакил вуди, Азербайжандиз гъушунза. Узу дина ведомствйирин ва гьюкуматарин – Урусатдин Федерацияйин ва Азербайжан Республикайин – арайиъ комиссия тешкил апIбан теклиф хьади гъушнийза. Кьюбиб уьлкйирин вакиларикан ибарат вуйи комиссияйи ихь уьлкейин теклифниинди Урусатдиъ яшамиш шулайи азербайжан баяр-шубари мектебариъ бабан чIал ва милли культура аьгъю апIбан бадали, тялукь китабар дюзмиш апIиди. Ихь республикайин мектебариъ гьамусра азербайжан чIалнан 1992-пи йисан Азербайжандиъ чапдиан адагъу китабариан аьгъю апIура. Дици духьну ккундар. Думу китабар ихь уьлкейин ГОСТ-дин тIалабариинди урусатдин пишекрари дюзмиш дапIну ккунду, хъа Азербайжандин вакилари чпин теклифар тувди.

Ухьу, журналистари, мектебариъ милли чIаларин дарсар кивру мялимарихъди аьлакьа уьбхюри ккунду, фицики бабан чIал уьбхбаъ ихь метлебар сабсдар ву», – гъапнийи Тарлан Аьлекперовди .
Гьадму жюре суалар хьади узу гизаф йисари «Табасарандин нурар» газатдиъ лихурайи журналист, милли чIаларин читин месэлйирин лап ужуди гъаври айи Зубайдат Шябановайихьна илтIикIнийза. Дугъу узуз гьамциб жаваб тувнийи:

«Журналистари, командировкйириз гъягъюри, инсанарихъди гюрюшмиш шули, жюрбежюр гъуллугъариъ айи касари руш’ватар дисувал тянкьид апIру материалар дикIури гъабхьиш, экстремизмйиз ва терроризмйиз аьксивал улупури гъабхьиш, наркоманияйихъди женг гъабхуруш ва агьалйирин гьял дапIну адру месэлйир гъитIирккуруш, думу гизаф читин ва хатIалу пише ву. Ихь машгьур журналистар гьаз йивну гъийихну? Гьаз гъапиш, дурари экстремизмйихъди ва терроризмйихъди гафнан женг гъабхури гъахьну. Гьамусяаьт дурарин ччвурар ктухурадархьа, дурар гьацира варидариз мялум ву, гъийиху журналистар милли политикайин, милли чIалариинди удучIвурайи газатарин, журналарин аьхю дустар вуйи. Дурари, милли газатарин редакцйириз гъюри, арайиъ айи месэлйир гъитIирккури, месэлйир гьял апIбан рякъяр агури шуйи.
Гъи милли журналистикайиъ учIруди дийигънайи хайлин месэлйир а. Сабпиб, литературайин чIалниинди бикIуз шлу пишекрар адрувал ву. Гьаз журналистар адар? Гьаз гъапиш, мектебариъ киврайи милли чIаларин сяътар цIиб дапIна, хизандиъ бабан чIалниинди улхурадар, гьамци милли чIал’инди улхрудар-бикIрудар йислан-йисаз цIиб шула. Дагълу гъуларин бицIидарин багъариъра кмиди урус чIал апIура. Гьаддиз милли чIалариинди бикIру журналистарра адархьуз.
Кьюбпи учIру месэла милли чIалариинди вуйи газатариз подписка апIбануб ву. Гьар йисан кьюб ражари гьацI йисазди подписка апIуб ккун апIури, журналистар районарин главйирихьна, гъуллугъчйирихьна, аьдати агьалйирихьна, бизнесменарихьна илтIикIура. Мектебарин директорари, больницйирин кIулиъ айидари чпин хиликк лихурайидар газат подписка апIуз мажбур апIура. Дици дубхьну ккундар. Ихь милли газат 1932-пи йисхъанмина чапдиан удубчIвурайиб. Ватандин Аьхю дявдин йисарира, дявдин кьяляхъ гаш’вал айи йисарира кмиди газат чапдиан удубчIвури гъабхьну. Дидиз, саб аьхю савкьатдизси, вари ккилигури гъахьну. Милли газат халкьдин маш ву. Дидиъ республикайиъ гъягъюрайи гьядисйирикан, халкьдин культурайикан, тарихдикан, машгьур инсанарикан, игитарикан макьалйир туврахьа. Гьяйифки, гъи милли газатариз штатдиъ адру мухбирарира бикIури имдар. Хъа штатдиъ айи журналистари йишвариина душну «чIиви» материалар гьязур апIуз, редакцияйизра пулин дакьатар деетурадар. Гьаддиз, ихь тарих, культура, газатар-журналар уьрхбан бадали, ухьу вари сатIи духьну ккунду. Милли чIал ихь наслариз гъибтрайи девлет вуйихь», – гъапнийи Зубайдат Шябановайи.

Гъуллугънан вазифйир тамам апIури гъийиху журналистар кIваин апIру йигъан Дагъустандин Глава Сергей Меликов республикайин агьалйирихьна илтIикIнийи. Дугъу экстремизмйин ва сепаратизмйин идеологияйихъди мялуматарин женгнаъ чпин жанар туву Дагъустан Республикайин милли политикайин ва диндин ляхнариз лигру министерствойин кIулиъ ади гъахьи Мягьямедсалигь Гусаев ва Загьир Арухов, 2011-пи йисан региондин дережайиъди мялуматарин политика уьмриз кечирмиш апIбахъан жавабдарвал гъабхури гъахьи аьлим, публицист Гьарун Къурбанов кIваина гъахнийи.
Гьяйифки, зиихъ ихь журналистари гъапиганси, журналистика гизаф хатIалу пише вуди гъубзра. Думу пишейин ужударсдар вакилари, дюн’яйин варитIан гъизгъин йишвариъ агьалйириз ужудар репортажар гьязур апIруган, чпин уьмрикан, хатIасузваликан лапра цIибди фикир апIуру. Гъи Урусатди Украинайиъ гъабхурайи хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъра гьаци ву: журналистари важиблу гьядисйирикан фильмар адагъура, дирбаш офицерарихъди ва эскрарихъди варитIан хатIалу йишварихь гюрюшмиш шула. Мидланра савайи, гизафдар чпин хушниинди хусуси метлеб айи дявдин операцияйиз гъягъюра. Дирбаш, гьякьлу репортажар гьязур апIру дагъустан журналистари гъягъюрайи гьядисйирин дугъри маш улупура.
Чпин пишекарвалин вазифйир тамам апIури гъийиху журналистар гьаргандиз кIваъ уьрхюхьа.