Табасарандин ригъ удубчIвру терефнаъ айи Жалгъан дагъдинна Каспий гьюлин арайиъ айи ккуру йишв’ин, яна дагъдин гъарзаринна Каспий гьюлин гъюдучIвру урнаригъ, Дербент шагьур ерлешмиш дубхьна. Иранлуйир Дагъустандиз гъяйиз думу шагьур али йишв’ин табасаранлуйирин Урнигъ кIуру ччвур али гъул алди гъабхьну. Халкьдин мелзналан вуйи хабрари шагьидвал апIурайиганси, думу гъул гьамусдин Нарин-гъала али йишв’ин ва Каспийиз либгурайи машнак ерлешмиш дубхьнайиб вуйи.
Иранари, Дагъустандин кьибла тереф бисбалан кьяляхъ, Урнигъ гъул али йишв’ин, кафари терефнан душмнарихьан чиб уьрхбан бадали, аьхю гъала ва барйир дивуб мясляаьт гъапIну. Душваъ яшамиш шулайи табасаранлуйир зиина, дагълариз, утIуккнийи.
Ихь тарихнан 567-пи йисари Ирандин шагь Ануширван I-пири гьадму йишв’ин гьамусра ухьуз рякъюри айи аьламатнан гъалана Жалгъан дагъдилан Каспий гьюлиз душнайи барйир тикмиш aпIypy, ва шагьур барйирин кьялаъ тIапIpy. Душв’ин тикмиш гъабши цIийи шагьриин Дербент кIуру ччвур иливуру. Хъа бардин лазим вуйи уламариин ягъалди аьламатнан гюрчег’вал хъайи, гъванарин чархариинди дюзмиш дапIнайи гъапйиригъ рукьан зурба урнар гъивру. Нарингъалайиинра, садар ригъ алабхъру, садар ригъ удубчIвру терефаризди, кьюд гъапйир иливуру.
Дербентдин гъалайинна барйирин гюрчег’валин ва шагьур уьбхбан мюгькамвалин ад дюн’яйиъ абхъру. Гьадму заманайиъ дюн’яйиъ ад айи машгьур аьлимаринна писателарин фикрар Дербентдин дивбари чпиина жалб aпIypy. Дурари, Дербентдиз гъюри, лигури, тамаша апIури, вазариинди гьамушваъ гъузри, шагьрин уьмрикан ва дивбарикан тарихнан китабар дикIуру. Грекарин, Италияйин, Аьрабистандин ва жара уьлкйирин сиягьятчйир мина гъюри-гъягъюри гъахьну.
Гьаму аьламатнан дараматарин шагьрикан саб вахтналан гьам Кавказдин, гьамсана дюн’яйин ариш-веришдиан ад айи базарра шулу. Дагъустан лап дегьзаманйирилан мина гьам хаммалин, гьамсана гьязур гъапIу мутмуйиринна гюрчег уьмаратарин ад айи вилаят вуди гъабхьну. Дагъустандин ерли халкьари гьязур гъапIу шей’арна уьмаратар гъадагъуз ва чпихь хьайи мутму масу тувуз Дербентдиз Азербайжандин, Эрменистандин, Гуржистандин, Абхазияйин ва кафари терефнан Кавказдин тажирар гъюбахъди сабси, Кьялан Азияйин, Гьиндистандин, Аравияйин ва жара тажирарра гъюри гъахьну. Дурари Дербентдин базариан кьубачйирин устйири гьизиликанна арсракан, магьийиканна кIарчарикан ва кIурбарикан дапIнайи уьмаратар, андийин устадари хьайкан гьязур дапIнайи гъармух чичI айи япунжйир, балхарарин кьуршин гъабар, къумухдин ад айи хьайин шалар, хярбукIдин устйири рукькан гьязур дапIнайи алатар, цIа кивру ва мурз али яракьар, табасаранлуйирин адлу халачйирна гьалвар, гакIвликан гьязур дапIнайи гъаб-гъажагъ, лезгйирин гъажулкьа гьалвар ва дагълуйири тумаждикан дидирхнайи пирпйир, гюрчег чекмйир, гъидирху палтар, лиарна гъидкьар ва жара багьалу шей’ар масу гъадагъуйи.
Дербентдин шагьрин айитI айи карханйири гьязур апIури гъахьи уьмаратар, мутмйир ва яракьар гьадму заманйириъ адлудар ва тяриф айидар вуди гьахьну…
«Дагълариъ тIурфан» китабдиан
