Аьхиримжи вахтна вари дюн’яйиъ коронавирусдин гьарай тарабгънайиган, гизаф карханйири, идарйири апIурайи ляхнар кьяляхъ гъивну. Ляхин кьяляхъ хьували агьалйирин яшайишдин месэлйир гьял апIбазра хайлин зарар тувну. Гьаму аьгьвалатнаъ Табасаран халкьдин агьли касарин Советди чан ляхин фици кIули гъабхури гъахьнуш суалар хьади, учу гьадму Советдин председатель Исамудин Рамазановдихьна илтIикIунча. Ич арайиъ гъабхьи сюгьбат исихъ чап апIурача.

 

– Исамудин Зейнудинович, гъийин читин вахтна Табасаран халкьдин агьли касарин Совет фуну месэлйир гьял апIбиин машгъул дубхьнаш, диди фицдар месэлйир гьял апIураш, хъа фицдар гьял апIуз читинвалар алахьураш ктибтнийиш, ккундийчуз.

– Агьли касарин Совет, ихь халкьдин арайиъ айи месэлйир гьял апIбан бадали, Мягьячгъалайиъ тешкил гъапIуб вуйи, фицики мушваъ ихь халкьдин заан гъуллугъариъ айи вакилар, аьлимар – 97 кас, гьадму гьисабнаан 22 кас илмарин докторар, ва имбудар – илмарин кандидатар яшамиш шула. Гьаму йисан январин 29-пи йигъан, Советдин членар вуйи Табасаран райондин глава Мягьямед Къурбанов, РД-йин Халкьдин Собраниейин депутат Алавудин Мирзабалаев, аьлимар Мягьямед Гьясанов ва Тажудин Рамазанов, Ферезуллагь Къягьриманов, дилаварчи кас Аслан халу, Гьяжимурад Аьлиев ва хъана гьацдар жарадар уч духьну, заседание гъубхнийча. Мягьямед Ражабовичди думу заседаниейиъ, Дербент Деникиндин кьушмарихьан азад гъапIхъан мина мартдин вазлиъ 100 йис тамам хьувалихъди аьлакьалу вуди, ихь халкь бадали женг гъубху кас Аллагьверди Акимовдин гьюрматназ Дербент шагьриъ ядигар дивбан месэла гъитIибккнийи. Думу месэлайиланра савайи, му заседаниейиъ гъулариъ яшамиш шулайи агьалйирин яшайишдин дережа за апIбан – рякъяр тикмиш апIбан, шид зигбан, интернет зигбан, гъулариъ уч дубхьнайи хъархъас гатIабхьувалин меэлйир фици гьял апIуруш, гьаддикан фикир гъапIнийча. Гъи экологияйин месэла лап учIруди дийиб-гъна. Имбу гъуларихьан лап ярхла ерлешмиш дубхьнайи Атрик гъулаъра кмиди пластикдин бутылкйир ва пакетар гатIахьбан месэла а.

Февралин вазлин 14-пи йигъанра Советдин заседание гъубхнийча. Думу заседаниейиъ жигьиларин яшайишдин, дурар ляхнихъди тямин апIбан жюрбежюр месэлйир, карантиндин вахтна ухьу фициб къайда дюбхну ккундуш, гьацдар месэлйир за гъапIнийча. Мартдин аьхирарилан мина ухьу вари арайиз дуфнайи коронавирусдин уьзри сар-сарихьан ярхла дапIнайи. Электрондин дакьатарин кюмекнииндитIан аьлакьа уьбхюз мумкинвал адайи.

Гъийин девриъ ужуди яшамиш хьпан бадали, гьюкуматдин терефнаан вуйи чалишмиш’валар цIиб ву, ухьуз сагъу фикрин ва ужудар удукьувалар айи жямяаьтлугъдин вакилар лазим ву. Гьюкмин жюрбежюр гъуллугъариъ айидари гъаврикк ккаъбан ляхин гъабхурашра, ихь инсанариз гъавриъ хьуз ккундар. Вари дюн’яйин сагъламвал уьбхбан тешкилатдин, Роспотребнадзорин, духтрарин теклифар кьабул апIурадар. Иццру гъахьидарихьан сагъудар жара апIувал дюз вуйин? Гьелбетда, инсанар хулариан удудучIвувал – му жарадар иццру дархьбан бадали кьабул апIурайи саб уьлчме ву. Амма, гьяйифки, ихь инсанари думу мялуматар хъял кади кьабул апIури гъахьну. Му инкарвал, савадсузвал вуйкIан, дарш ихь халкьдин хасият? Гьаму йисан апрелин ва майдин вазари Дагъустандиъ уьзриан гизаф агьалйир гъийихну.

Ухьуз айи мялуматариинди, гьамус ихь гьюкуматдиъ вакцина адабгъна. Москвайиъ, Новосибирскдиъ ва жара аьхю шагьрариъ медицинайин ахтармишар гъахру институтар, аьхю аьлимар вакцина адабгъбиин йишв-йигъ дарпиди гъилихну. Уьлкейин Президентди чав сарпирди думу вакцинайин руб йивуз гьязур вуйиваликан гъапну. Уьзур кьяляхъ гъубшну кIури, инсанар яваш гъахьну. Хъа, эгер ихтиятвал дарапIиш, коронавирус кьяляхъ гъибди, дугъриди гъапиш, гьеле думу ихь арайиъ ами. Гьаддиз духтрарин тIалабар тамам апIувал чарасуз лазим ву. Духтрари, аьзарлуйир сагъ апIбан бадали, чпин жандилан хил алдабгъну лихури гъахьну, дурарикан хайлиндар гъийихнура ву. Дурарин фидакарвалин зегьметназ ухьу гьюрмат дапIну ккунду.

– Исамудин Зейнудинович, Дербентдиъ табасаранар гизаф яшамиш шулайивализ лигну, Табасаран халкьдин агьли касарин Совет ясана дидин филиал Дербент шагьриъ ачмиш апIбакан мялуматар гъеерхьунчуз. Гьаддин гьякьнаан фу пуз шулвухьан?

– Думу мялумат дюзуб дар. Узу, наан чарасузвал аш, гьадушваъ ерли табасаран милли культурайин автономия тешкил апIуз рази вуза. Дагъустан халкьдин Игит Айваз Рамазановдихъди, РФ-дин лайикьлу художник Аьбдурягьман Уьсмановдихъди, писатель ва таржумачи Левсет Дарчевдихъди, ихь машгьур спортсмен Багьаудин Абасовдихъди, интеллигенцияйин жара вакиларихъди сюгьбатар гъухунза.

Багьаудин Абасовдизра гъапунза, магьа уставдихъдира таниш йихьай, уч дапIну ихь вари спортсменар, гафар-чIалар дапIну, фонд тешкил апIинай, спортсмен алдакну хилиз, ликриз иццру апIуз мумкин ву, лазим гъабхьиш, спортсменариз фонднаан кюмек тувуз хьибди. Дербент шагьриъ, Дербент райондиъ, Дагъустандин Огни шагьриъ 40 агъзуриинакьан табасаран халкьдин вакилар яшамиш шула. Мягьячгъала ва Каспийск шагьрариъ 20 агъзуркьан табасаранар а. Уьлкейин аьхю шагьрариъра филиалар ачмиш апIуз шулу. Хъа ихь варидарин метлеб саб вуйихь – багъри чIал, табасаран аьдатар, культура уьрхювал, гележегдин наслариз чIал гъибтува, яшайишдин дережа за апIувал.

Табасаран халкьдин агьли касарин Совет Мягьячгъалайиъ дубхьну ккуниваликан учвура гъавриъ ашалчва. Мушваъ юридический месэлйир арайиз гъафиган, узу Тажудин Бургановичдихъди, тарихдин месэлйир арайиз гъафиган, Мягьямед Ража-бовичдихъди консультацйир гъахури шулза, вари месэлйир сар касдихьан гьял апIуз шлуб дар.

– Кьалухъ Мирзайин фонднан ляхникан фицдар мялуматар тувуз шулвухьан?

– Рягьматлу Къадир Къурбанович Табасаран халкьдин агьли касарин Советдин кIулиъ айи, хъа Мягьямед Къурбанов РД-йин Халкьдин Собраниейин депутат вуйи вахтна, ихь халкьдин сасдар вакиларин пул кивну, Кьалухъ Мирзайин ччвурнахъ хъайи фонд ачмиш гъапIнийча. Фонднан метлеб – ихь халкьдин культурайин, образованиейин, тарихдин месэлйир гьял апIувал ву. Фонднан ляхнихьна ихь жигьилар жалб апIувалра ихь метлебарикан ву. Фондназ дакьатар гизаф адар, мумкинвал айи касари саб манат вушра гьадина хътапIуйиш, ужуди хьибдийи. Гьадму фонднаан ихь культурайин ва литературайин артмиш’вализ кюмек тувуз хьибдийи. Фонднан харж гъапIу пулин гьарсаб кепкихъан жаваб тувну ккунду.

Фонднан улихь гьацира табасаран чIалниинди вуйи китабар чапдиан адагъбаз кюмек тувбан месэлара дивуз шуйи. Пулин дакьатар айи фондари гьадму ляхинра кIулиз адабгъура. Табасаран халкьдин машгьур вакилариз ядиграр дивбан месэлйирра гьял апIуз шулу. Жара миллетарин фондариъ литературайин, тарихдин, илимдин жара цирклариъ хъуркьувалар гъадагъдариз тувру медаларра кмиди а. Кьалухъ Мирзайин ччвурнахъ хъайи фонднаъ лазим вуйи кьадар пулин дакьатар адрувализ лигну, гьаму жюрейин месэлйириз кюмек тувуз мумкинвал адар.

– Фонднан мурадар-метлебар ужудар ву, дурар кIули адагъуз гизаф дакьатар лазим ву. Пулин кюмек апIрудар айин?

– Ав, кюмек апIрударра а. Ккувигъ гъулан вакил, Москвайин областдиъ яшамиш шулайи Гьясанбег Мягьрамович Абукаровди 50 агъзур манат хътапIну, хъана хътапуз гьязур вуза, гъапну. Гьадму пуликан, табасаран театриъ лихурайи Аьгьмед ТIаибовдин проект кIулиз адабгъуз кюмек вуди пулин дакьатар жара гъапIунча. Гьацира Пятигорскдиъ яшамиш шулайи ихь ватанагьли Сергей Асланович Аьлимурадовди 120 агъзур манат хътапIну. Думу пул харж дапIнадарча. Фонд юстицияйин министерствойиъ гьисабнаъ а, гьар йисан апрелин вазлин 15-пи йигъ улубкьайиз, учу гъапIу ляхнин гьякьнаан гьякь-гьисаб туврача.

Фонднаъ айи пул гъулариз рякъяр апIруган, шид зигруган, экология уьбхбаз, гьацира жямяаьтлугъдин жара игьтияжариз кюмек вуди харж апIуз шулу. Эгер ихь халкьдин вакилар вуйи студентари, аспирантари мяналу, метлеблу проектар гьязур гъапIиш, гьадму касаризра пулин кюмек тувуйхьа. Мисал вуди кIураза, ТIивкарин гъулан поселениейиз шубуб гъул – ТIивак, ХустIил, Гурхун дахил шула. Калугайиъ яшамиш шулайи Гьяжимурад Шябанович Гьяжиевди, ТIивак гъулан айитI айи рякъяриин асфальт улубзбан бадали, пулин гизаф кюмек гъапIну. Думу касдиз шубуб ражари чухсагъул гъапишра, цIиб ву. ТIивкарин жямяаьтди 2 миллионна гьацI пул уч гъапIну, имбуну пул райондинра, республикайинра бюджетариан кивну. ГъапIу харжарин гьякьнаан гьякь-гьисабра тувну. Улихьна йисари транспортдилан гъадабгъу налог республикайин бюджетдиз хътапIурайиш, гьамус думу налог райондиъ гъубзра, дидихъ райондиъ айи рякъяриин асфальт улубзура. Гьюкуматдиз гъулариъ шагьрариъсдар шартIар арайиз хуз ккунда. Фицики ихь гъулар ичIи шула. Гъулариъ жигьил хизанар гъузбан бадали, ляхин апIру йишвар, гъулайвалар, лазим ву.

Саб гафниинди, Табасаран халкьдин агьли касарин Советди, ихь районариъ апIурайи гьарсаб ляхнин гъавриъ ади, кюмек тувуз гьязур вуди чан ляхин гъабхура. Гележегдиъра думу ляхин давам апIбанди вуча, хъа ихь жигьиларин терефнаан артухъси иштирак’вал айиш, лапра ужуди хьибдийи. Теклифар, месэлйир айидарихьан Советдиз илтIикIуз шулу, удукьру кюмек апIуз гьязур вуча.

– Исамудин Зейнудинович, маракьлу сюгьбат гъабхбаз чухсагъул.