Жигьилвалихъ ул хъимиди, гьялак мабхьана, вахт…

Кюгьне вахтари 20 йисаъ айи инсан ужуб яшнаъ айи касси гьисаб апIури гъахьну. Думу вахтна 16-18 йисаъ айи баяри хизанар ккергъри, шуран 12-13 йис гъабхьиган, швуваз хъаъри, хизан кIули гъабхуз вари жюрейин мумкинвалар агури гъахьну. Хъа 40 йис ва артухъ яш гъабхьи инсанари чпи агьли касарси гьисаб апIуйи. Яшар артухъ хьпахъ, инсандин уьмриъ жюрбежюр уьзрарин лишнар ачмиш хьуз хъюгъри, сагъламвали кьабивалин мукьмар ккергъру. Саб кьадар яш гъабхьиган, пенсияйиз удучIвган, багахьлу вуйи инсанар кечмиш хьувалин дердар-гъамар куркIиган, агьли касарин уьмур дигиш, юкIв чIилли шулу. Гьаддиз ухьу гьарган ихь яшлу кьабидарин кIван аьгьвалат чIур дархьбан гъаразнаъ ади ккунду.

 

Амма, фициб девир улубкьишра, инсандин гьаммишан жигьилвалихъ ул хъмиди гъубзру. Гьамусдин девриъ, инсанарин уьмрин дережа за хьувалихъди аьлакьалу вуди, яшайишдин аьгьвалатра дигиш гъабхьну. Урусатдин илмарин академияйин членарин фикриинди, ихь деврин инсандин табии уьмриъра дигиш’валар гъахьну. Инсанарин уьмриин, сагъламвал уьбхбиин ва бедендин уьмуми аьгьвалатниин вари дюн’яйин сагъламвал уьбхбан тешкилатди (ВОЗ) гюзчивал гъабхура. Думу тешкилатдин ахтармишариинди, инсандин уьмур исихъ тувнайи вахтариз пай апIура:

22 – 44 йисар – жигьилвал;
44 – 60 йисар – кьялан яшар;
60 – 75 йисар – агьли вахт;
75 – 90 йисар – кьаби вахт.

Инсандин байвахтна 30 йисаъ айи кас аьхю яшнан инсанси гьисаб апIуру, хъа чан 30 йис гъабхьиган, йисар духьнайивал затра фикриз гъюрдар. Шли-вуш 30 йисаъ ади уьмрикан чан юкIв ктабтIуру, хъа жара касдин 70 йис дубхьнашра, дугъу чан кIул кьабивалиъ иври шулдар. Йиз фикриинди, инсан кьаби хьуз гьялак духьну ккундар. Шаири гъапиганси, жигьилвалихъ ул хъмиди, гьялак мабхьана, вахт.

1992-пи йислан башламиш дапIну, гьар йисан октябрин садпи йигъан Урусатдиъ агьли касарин Йигъ къайд апIури шулу. Кьабивалра варидариз тувруб дар, гьаддиз уьмриъ гизаф яшар хьувал – му табиаьтди инсандиз тувнайи пешкеш ву. Думу Йигъахъди вари агьли касар мубарак апIури, дурариз жандин мюгькам сагъ’вал ва ярхи уьмур ккун апIурача.

 

Бабан уьмур худлари аку апIуру

 

Ич аба худлар бабкан хьайиз рягьматдиз гъушнийи. Дугъаз ва Муминат бабаз дюн’яйиъ айина адрудар кьюр велед – кьюр бай вуйи. Дурарикан аьхюну бай ич адаш вуйи, ич адашна дада бабахъди сабси яшамиш шулайи. Баб ич байвахтнахъан мина варитIан ужур, учу ккунир, учуз гьаму дюн’яйиъ варитIан багахьлур, машнаъ кьарцIар ахьнайи, гьарган кIару палатдиъ учIвнайи дишагьли вуйи. Адаш мектебдиз, хъа дада, хулан ляхнар дапIну ккудубкIиган, халачйирин фабрикайиз ляхниз гъягъюри шуйи. Учу, бицIидар, бабахъди хулаъ гъузуйча. Баб, учуз ипIруб гьязур апIури, гьяятдиъ учухъди тамшир апIури, дарсарихьна гьязур шлуган дарсарихъ дитри, гьаммишан ич гъаразнаъ шуйи. КIваин илмийиз, мектебдиъ учуз табасаран чIалнан дарснаан гьамциб шиир дубгъуз тувнийи:

 

Баккуйиан Таригъули,
Таригъули гъулаз дуфна,
Накь Паччагь ултIурккну кIури,
Шадлу хабар хьади дуфна.

«Паччагь ултIурккувал шадлу хабар вуйинхъа, фу-вушра бикIуру гьамус мектебариъ», – кIури шуйи ич бабу. Учу бабахъ, паччагьдин вахтарикан ктибтувал ккун апIури, хъюгъюйча. Баб гизаф гафар ва ихтилатар апIрур дайи. Чан абайин хулаъ чвйир-чйирихъди адау шадвалин йигъар уьмрин ужуб девирси кIваин апIуйи. Урусатдиъ инкьилабдин кьяляхъ гъахьи дигиш’валари бабан юкIв рази гъапIундайи. Бабан адаш гъулаъ ужур аьлим-малла вуди гъахьну. Репрессйирин вахтари думу дустагъдиз гъухну. Дустагъдиъ гъудган апIуз марццишин уьбхбан бадали уьл дирипIри, гаш’валиан гъакIну, кIури шуйи бабу. Дидин дерди бабу чан кIваан затра адабгъудайи.

Колхоздин вахтарра бабаз рягьятдар гъахьундар. Чаз айи кьюр велед дугъхьан дявдин ва дявдин кьяляхъ йисари гаш’вал тутрувди уьрхюз гъабхьну. Абайи думуган арфар уьрхюри, йиччв базариз масу тувуз хьади гъягъюри, машиндихъ палтар дирхури, мадар апIури гъахьну. Колхоздиз саб ужуб йиц тувну, хъа хюни дубккну чан дадайин садакьа гъапIну кIури, аба дустагъдиз гьаъну. Хулаъ жилижви адруган, гъулан ляхнар апIуз фукьан читинди алабхъуруш, варидариз аьгъя.

Бабу кми-кмиди ишлар апIури, ишури шуйи. Учу баб ккарцури шуйча, хъа ич гафариз дилигди, думу ишруган, учура ишури шуйча. Учу, бицIи шубар, дугъан дердарин гъавриъ даршули, мишан баб, гьаз ишурава кIури, дийигъуйча. «Узу диришруган, сану фуж ишуру?» – кIури шуйи бабу. Бабаз сар чина шубур гъардаш ади гъахьнийи. Думу гъардшар вари жигьилди имиди уьмриан гъушнийи. Бабан 45 йис вуйиган, гъагъи уьзриан ич абара кечмиш гъахьнийи. Гьаддиз дугъан юкIв гьарган дердари дибисну шуйи. Чан уьмриъ алахьу дердар-кьазйири дугъаз юкIв шадди лицуз мумкинвал тувдайи.

Ихь бабари фициб зегьмет зигури уьмур хъапIнуш, ухьуз ужуди аьгъяхьуз. Гьаци гъилихнушра, гизаф агьли касариз думу вахтна пенсияра гъюри гъабхьундар. Ич бабан пенсияйин кьадар 20 манат вуйи. ЦIиб вахтналан дид’ин 8 манатсан иливнийи.

Ич адашди бабан гьюрмат гизаф уьбхюйи, дугъаз даккни ляхин апIури шулдайи, учканра бабан хатур уьбхювал ккун апIуйи. Бабу, дюн’яйиъ яшамиш шулайи варитIан ккунидар худлар вуйиз, кIури шуйи. Бабан кIваз дерд тувру саб ляхинра апIури шулдайча, дугъахьна аьхю гьюрматниинди янашмиш шуйча. Ич адашдиз айи сар гъардши, урус дишагьли духну, гьадгъахъди чан хизан ккебгънийи. Думу ужур духтир вуйи, гъулаз лап тек-биртIан гъюри шулдайи. Бабу гьаддиканра гизаф дердар апIуйи.
Чан уьмрин аьхиризкьан баб албагнайи хизандихъди яшамиш гъахьнийи. 74 йисаъ ади, юкIв иццру дубхьну, думу уьмриан гъушнийи. Бабан гьюрмат гьамусра гьисс апIури имича. Аллагьдин рягьматдикк ккайир ишриву, жан баб.

Агьли касарин Йигъ улубкьруган, гьар йисан баб кIваин шулиз. Гъийин деврин бабарин уьмур улихьдинубсиб дар. Вушра, гьадмуганси гьамусра бабарин уьмур худлари аку апIуру. Ихь кьабидариз худларикан варитIан ккуниб ужуб гафна гьюрмат ву. Дурарин кьаби вахт бахтлу апIуз мумкинвал абгурхьа.