Тарих ва зулмар
Урусатдиъ тембеку зигуз XVII аьс-риъ хъюгъну. Сабпи ражари ихь уьлкейиз думу полякари ва литовжвийири гъабхнийи.
Думугандин Урусатдин паччагь Михаил Романовди му зегьер зигуз ккунидариз ижми жазйир туври гъахьнийи. 1634-пи йисан тембеку зигрударин гьякьнаан къарарра адабгъну. Дидиъ тембеку зигури гъидису касдин швякьярилан 60 ражари чIварчIвли тIул йивруваликан кIурайи. Хъа кьюбпи ражари гъидисиш, хъюхъ гъядябтIруваликан дибикIнайи.
ЦIиб кьанди, 1649-пи йисан, жара паччагь Алексей Михайлович Романовди думу жазйир хъана гужал гъапIну. Тембеку ишлетмиш апIури вая уьбхюри гъидихъу касдиз, дугъу тембеку шлихьан масу гъадабгънуш кIайизкьан, йивури хъа зегьер масу туврайидар, хъюхъяр гъядатIури, яшамиш хьуз саб шартIра адру ярхла юрдариз гьаъри гъахьнийи. Уьлкейиз тембеку хувалиин къадагъа иливнайи. Амма ижми зулмариз дилигди, думу хувал ва ишлетмиш апIувал дебккуз гъабхьундар.
Думу паччгьарси дарди, Петр I тембеку зигуз иштагь айир вуди гъахьну. Ва 1697-пи йисан дугъу тембекуйин гьякьнаан кьабул дапIнайи вари къанунар батIул гъапIнийи. Мидланра гъайри, Петр I инглис дилаварчйириз Урусатдиъ тембеку масу тувру монополия абццну. Гьадму йигълан мина Урусатдиъ тембеку зигувал яркьуди тарабгъуз хъюбгъну.
Девир ва аьгьвалат
Статистикайин улупбариинди, тембекуйин сурсат ишлетмиш апIбаан Урусат Федерация вари дюн’яйин сабпи жергейиъ айи гьюкуматарин кьяляхъ гъубзрадар. Асас вуди думу зегьер зигурайидар живанар ву. Вари дюн’яйин сагъламвал уьбхбан тешкилатдин улупбариинди, Урусатдиъ тембекуйин сурсат зигура-йидарин гьисабнаан 70% жилар ва 30% дишагьлийир ву. Жиларинси дарди, дишагьлийирин бедендиз тембекуйи лапра гъагъи тясир апIуру.
Мисал вуди пуз ккундузузки, аьхиримжи 10-15 йисандин арайиъ Англияйиъ папрус зигувалихьан 10 миллион кас ярхла гъахьну.
Наркологдин сюгьбат
Дагъустандиъ му читин месэлайихъди аьлакьалу аьгьвалат фициб вуш ахтармиш апIури, узу «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйин коллективдин дуст, республикайин наркодиспансерин амбулаторияйин заведующий, нарколог духтир Раисат Сагьидовнайихьна илтIикIнийза. Дугъу, гьарганси, гьаму ражарира узухъди дикъатлу сюгьбат гъапIнийи.
«Адольф Гитлери кIури гъахьну: «Славян халкьариз саб жюрейинра прививка ва марццишин лазим дар. Дурариз арагъина тембеку тувну ккунду». Ичв фикриан, думу ихь уьлкейиъ му сурсатарин кьитвал дархьбан гьаз гъайгъушнаъ ади гъахьну? Гьаз гъапиш, тембеку – наркотик ву. Арагъийи ва наркотикари инсандин беден ухди зяиф апIуру. Хъа кьувватсуз миллет мютIюгъ апIуз думукьан читинди дар. Учву фикир апIинай, пап-рус зигурайи гьарсар касди гьар йигъан гъизигу гьарсаб папрусин кумрахъди сабси чан айитIна никотинра, углероддин оксидра, мышьякра, бензапиренра, сероводородра, радиоактивный гъургъушумра, калийра, аммиакра ва гъагъи агъу кайи хайлин жара зегьерлу мутмйирра зигура. Папрусин кумрак агъу кайи 300-дихьна жюрбежюр зегьерлу элементар гьисаб дапIна»,
– кIура наркологди.
Духтрин гафариинди, папрус зигурайи кас думу дизригрурихьан рягьятди жара апIуз шулу.
«Папрус зигурайирин машнан рангар цIухушин ва гъатхушин алди, яшар даршра, думу кьабиди рякъюру. Дугъан сес гъагъиди ебхьуру, дугъаз кми-кмиди уьгьйир гъюри ва нефес хътабгъуз гъагъиди шулу. Мидланра гъайри, инсанди папрус кабхьру сабпи кумрахъди агъу кайи химияйин элементар сифте гъурдлариз, хъасин ифдикна гъягъюру. Гьадму себеб вуди, инсандин хиларин ва ликарин ифдин табар ккуру хьуз хъюгъру. Думуган, яна ифдин кьадар зяиф гъабхьиган, ликар ва хилар ицц- ру шулу. Тембекуйин сурсатди инсандин кIвазра чIуруди тясир апIуру. Папрус зигру бязи касарин пульс саб дакьикьайиъ 200-дихьна удубчIвуру. ИкибаштIан, мициб гъагъивали кIваз аьхю тясир тувру. Мисалназ, сагъу инсандин юкIу саб суткайиъ 7 агъзур литр ифи чаан илбицури либхуз гъитраш, папрус зигрурин му кьадар 1,5 тоннайин артухъди ву. Гьаддиз кечмиш гъахьи аьхюнуб пай инсанар уьмриан гъягъювалиъ папрус зигурайидарикан кIван гьендемарин приступар хьували сабпи йишв бисура.
Къайд апIуз ккундузузки, папрус зигурайи касдин гъурдлариъ сад йисандин арайиъ кумрахъди, агъу кайи сурсатарилан гъайри, саб килойихьна тембекуйин гъир убчIвра. Думу гъирик кайи зегьерлу радиоэлементари гъурдларин рак арайиз хуру. Тембекуйи гьацира аьхю фуниз, уларин рябкъювализ, кIулин маълиз апIурайи чIуру тясирнакан учву фикир апIинай. Инсан 50 миллиграмм никотинди уьмрихьан апIуру. Аьлимари никотин пучIу наркотикси гьисаб дапIна. Хъа му кьадар никотин папрусин саб пачкайик ка. Гьаддиз папрус зигру гьарсар касди сифтена-сифте чан сагъ’валикан, хизандикан, гележегдикан чав фикир дапIну ккунду. Росстатдин улупбариинди, Урусатдиъ варитIан гизафси папрус Ярхла Ригъ гьудубчIвру терефнан ва кафари регионарин агьалйири зигура. Хъа Кафари Кавказдин аьхюнуб пай ватандашар тембекуйин сурсатарихьна вижнасузди янашмиш шула. Миди инсанари чпин хусуси гъиллигъартIан багъри халкьдин милли аьдатар, культура, аьхюдарихьна гьюрмат зади бисурайиваликан кIура. Дагъустандин агьалйирикан 9% папрус зигбиин машгъул ву. ВаритIан бицIи процент Чечен Республикайи улупура. Душваъ тембекуйин сурсатдикан асиллувалиъ айидарин кьадар 2% ву. Кьюбпи йишв’ин Ингушетия ал. Мушваъ улупбар 5% ву»,
– гъапну Раисат Сагьидовайи.
Духтрин гафарин кьяляхъ анжагъ саб фикир гъюру: варидари дюз ва гьякьлу рякъ кадабгъну, папрус ва тембекуйин жара сурсатар зигбаз къадагъа дапIну ккунду. Папрус зигбахьан ярхла гъахьи касарин арайиъ швумал гъахьир гьелелиг учуз алахъундарчуз. Учвузра бажагьат алахъуншул. Гьаддиз ихь варидарин метлеб – папруси ва тембекуйи инсандин бедендиз туврайи зарарнакан думу зигурайи касарихьна мялуматар рукьувал вуйихь. Белки, 10-рикан сариз ихь сес ебхьур. Хъа гьадмура баркаллу ляхин ву.
