Ухьуз аьгъюганси, литературайин чIалнан бина вуди нитIрихъарин диалект дивна. Фуну нугъатнандар, диалект-диндар вушра, гимихъ мелзниин али вари гафар литературайин чIалназ хъючIюхруб дар – литературайин къайда уьбхюри ккунду. Тмуну терефнаан, литературайин чIалнан лексикайин гъурулушдиъ чпиз нитIрихъариз аьгъдру гафарра ади хьуб мумкин ву. Гьаци фуну диалектдин, нугъатнан вакил вушра, жвуван багъри диалектдиъра, нугъатнаъра чаз аьгъдру сакьюдар гафар чарасуз ади шулайиб ву. Вари чIал тамамвалиинди аьгъюр саб чIалнаъра шлуб дар. Литературайин чIалнаъ таниш дару гаф алабхъган (имбу вари чIалариъси!), чIалнак тахсир кипайиз, жвуваз аьгъю гафарин кьадарра яркьу апIбан бадали, гьадму гафнан мяна контекстдиан, словарариан, аьгъюдарихьан гьерхну, эзбер дапIну ккунду.
ГъитIирккнайи месэлйириз тмуну терефнаанра дилигиш, ихь фикир тамам вуйиб хьибдар. Литературайин чIал гьаммишан диалектариан, нугъатариан ахмиш шулайи чIалнан уьлчмйирихъди тямин апIури, девлетлу апIури ккунду. Диалектар ва нугъатар фукьан гизаф аш ва дурарин саб-сабдихьан вуйи фаркьлувал фукьан гизаф вуш, иллагьки лексикайин гъурулушдиъ, литературайин чалназра гьадмукьан гизаф артмиш хьуз ва адабшвуз мумкинвалар шула. Гьамци ихь литературайин чIалнаъра, нитIрихъарин диалектдин бязи лишнар гъирагъдиъ гъитну, саб хайлин сувакъ диалектдин лишнар ишлетмиш апIура: существительнйирин эргативдин аьхир ва жара грамматикайин формйир (-жи – -ди), репрезентатив кьадарнан форма (халу дурар – халугъяр – халукьар); бязи гафариъ глаголин класс ва кьадар улупру алатар (кIари дахъна – кIари даБхъна); числительнйирин йи-йицIубди гьисаб апIуб (шубубкъаб – йирхьцIур); фонетикайин бязи хусусивалар (жяхин – дяхин) ва гь.ж. Лексика жигьатнаан гъадабгъиш, литературайин чIал саб хайлин сувакъ диалектдин лексемйирихъди (гафарихъди) девлетлу дубхьна. Диалектаринна нугъатарин гафар литературайин чIалназ ахмиш хьувал дебккну ккундар. Амма мушваъ гьамцдар кьюб шартI гьаммишан уьрхюри гъитну ккунду.
1. НитIрихъ ва сувакъ диалектариъ саб понятие (сар кас, саб мутму-шейъ, гьял-гьяракат, лишан, кьадар, аьгьвалат…) улупурайи халис табасаран ччивар айи кьюб гаф алахьурайи дюшюшариъ, литературайин чIалнан къайда (норма) вуди, литературайин бина вуйи нитIрихъ диалектдин гаф гъадабгъну ккунду;
2. Литературайин къайда (норма) вуди жара чIалнаан дуфнайи гаф ишлетмиш апIури ашра (месела суфра), эгер сабкьан нугъатнаъ, сабкьан гъулан улхбаъ гьадму понятие улупурайи халис табасаран чIалнан ччивран гаф аш (кIатIкIатI, гъюдрач), гьатмуну гафнахъди сабси гъушади ихь халис табасаран ччивран гафра гьам литературайин чIалнаъ, гьамсана словарариъ ишлетмиш апIури ккунду, фицики диалектдиан гъадагъурайи халис ихь халкьдин гафар гьяракатнак кирчну ишлетмиш апIували табасаран чIал уьбхбаъ ва артмиш хьпаъ кюмек тувру. Фуну нугъатнаъ ашра, мицдар гьякьикьи табасаран гафариз литературайин чIалнаъ йишв тувну ккунду, дурар ишлетмиш апIуз мумкинвал гъибтну ккунду. Хъа диалектарин фаркьлувал фукьан гизаф аш, гьадмукьан чIал ккатIабццузра мумкинвалар ачухъ шула. Гьаддиз гизаф диалектар-нугъатар ади хьувал чIалнан девлетси гьисаб дапIну ккунду – гьарсаб диалектдиъ гъибихъу гьякьикьи табасаран гаф гъизилин бицIи тикиси, багьалу гавагьирси чIалназ гъабхиш, ужу шул.
ЧIалра, инсанси, чIиви гъурулуш ву. Дидин къайдйирра дигиш хьуз мумкин ву – ишлетмиш апIурайи гафар йирси шулу, цIийидар арайиз гъюру, грамматикайин лишнар дигиш шулу… Гьаддиз ихь чIалнан орфографияйин цIийи словарь дюзмиш апIбан аьхю ихтияж`вал дубхьна. Урусатдин илмарин академияйин Дагъустандин чIалнан, литературайин ва искусствойин институтдиъ (ИЯЛИ ДФИЦ РАН) гьамусяаьт табасаран чIалнан орфографияйин словарин зиин ляхин гъабхура. Думу рягьматлу ихь профессор Б. Гь-Гъ. Ханмягьмадовди дюзмиш апIуз хъюгъюб ву. Словарин кIалиб 1990-пи йисари арайиз гъафиб ву. Амма думу тамамвалиинди адайи: саб пай гафар кайи машар дудургнайи, тмундар – дибикIнайиб аьгъю даршлу гьялнаъ айи. Словарин имбуну пай тамам апIуз ва вари словарин зиин жавабдар редакторин вазифйир гъахуз узуз табшурмиш гъапIнийи. Словарь гьязур апIруган, дидихъи сабси ихь чIалнан орфографияйин саб жерге жара месэлйирра гьял дапIну ккундийи.
ЧIал ва дидин орфографияйин словарь вари халкьдиндар вуйиб гьисс апIури, словарь чапдиан удубчIвайиз, дидин зиин гъабхурайи ляхнихъди, жвуван фикрарихъди таниш апIуб ва мид`ан учуз тувру мясляаьтарихъ хъпехъуб метлеб ади, 2019-пи йисан 1-пи ноябриъ Мягьячгъалайиъ «гергми стол» тешкил гъапIунча. «Гергми столин» ляхниъ ихь чIалниин лихурайи аьлимар, СМИ-йин вакилар, ихь кьюбиб районарин, Дербент ва Огни шагьрарин табасаран чIалнан методобъединенйирин кIулиъ айидар ва гьацира табасаран чIалнанна литературайин мялимар иштирак гъахьну. Душваъ гизаф мяналу сюгьбат гъабхьнийи. Словарь дюзмиш апIбаз бахш дапIнайи РГВК-йин (ноябрь, 2019 й.) ва ГТРК-йин (январь, 2020 й.) передачйир гъахьну, душваъра словарикан ва ихь чалнан орфографияйин читин месэлйирикан ктибтури, иштирак гъахьунча. Словарь дюзмиш апIбан зиин фициб ляхин гъабхураш, думу ляхин фициб къайдайиинди гъябгъюраш ахтармиш апIру конкурсдиъ иштирак духьну, сач, 2020-пи йисан, Урусатдин Федерацияйин Правительствойин грант гъазанмиш гъапIунча.
Мициб жюрейин словариъ, аьдат вуди, лап кьитди ишлетмиш апIурайи ва чIалнаан адахьурайи гафар (архаизмйир, историзмйир) тIаъри шулдар. Амма ихь чIал (Дагъустандин имбу чIаларра) лап гизаф гафар айи чIал дарихь. Гьаддиз учу гьамциб фикир гъапIнийча: эгер дурар орфографияйин словарикра ктраиш, сарун фтик каъру? Думу гафар, шилкьан гъудрубзди, дургди. Ич фикриан, гъийин гьякьикьатдиъ ихь чIалнаъ ишлетмиш апIурайикьан вари гафар словарик каъну ккунду. Понятие имбукьан гагьди, думу улупурайи гафра ишлетмиш дарапIди гъубзидар, хъа халкьдин тарихи фагьум-фикир, халкьдин хусуси рюгь ва гьевес имбукьан гагьди, фунуб вушра понятиейиз-гафназ мюгьтаж`вал ади гъубзра. Гьаддиз газат урхурайидариканра ккун апIурхьа: лап кьитди ишлетмиш апIурайидар вушра, ихь словарариъ адру табасаран гафар аьгъяш, алахьураш, гьадрарикан учуз мялумат тувуб тавакъу апIурача.
Словариз гьацира гьаму вахтнан технологйирихъди аьлакьалу ва, гъирагъдилан дуфну, ихь чIалнаъ ишлетмиш апIурайи неологизмйирра дахил шула. Мициб чIатху словарь сабпи ражари дюзмиш апIурайиб ву – дидиъ тахминан 50 агъзурихьна гафар хьиди. Словариан 1990-пи йисаризкьан вуйи заманайиз тялукь вуйи гизаф русизмйир адахьну ва саб хайлин таза гафар сифте вуди дидиз дахил гъахьну.
Словариъ гафарин гъурулуш тяйин апIруган, сифтена-сифте суал алфавитдин гьякьнаан арайиз гъюра, фицики словариъ гафар алфавитдиъ гьярфар ерлемиш духьнайи къайдайиинди туврайидар ву. Амма алфавитдиз ихь чIалнан бязи фонемйир улупурайи вари гьярфар дахил шуладар. Саб чIалнаъкьан адру, ихь табасаран чIалнан фонетикайин хусусият, башкъавал улупурайи ва эвелиан ихь алфавитдиъра ади гъахьи дентолабиал сесерин жв, шв, чв, ччв ва чIв гьярфар, 1962-пи йисан орфографияйин къайдйир цIийи алаурайиган, алфавитдиан гьаз адагънуш, гъира гъаври шуладарзу! Алфавитдик кашра-кташра, ухьу дурар гьацира урхурайидариз улупурахьа; дурарра, имбударихъди сабси, урхбаъ-бикIбаъ ишлетмишра апIурахьа; дурар жара сесерин вариантарра дар, хъа чпин хусуси артикуляция айи кIул`инди вуйи фонемйир ву. Гьаддиз [жв], [джв], [шв], [чв], [ччв], [чIв] ва гьацира [гг], [дж] чпин кIул`инди вуйи сесер улупру гьярфариз алфавитдиъ чпин аид вуйи йишв дубхьну ккундийи. Хъа гъи, республикайин гьюкуматдин багахь шлу орфографияйин комиссияйи кьабул дапIну, гьюкумдин къарарниинди тасдикь дарапIкьан гагьди, ухьуз я алфавит дигиш апIуз (кам вая аьлава апIуз), ясана дициб алфавит учебникариъ тувуз ихтияр адар – ккунду гъапну кIури, къанун гьамциб ву.
Ихь чIалнан фонетикайиз хас вуйи, дидин башкъавал улупурайи [дж] фонема иллагьки интеллигенцияйин улхбариъ гьятта вари табасаран гафарикан анжагъ 17-20 гафнаътIан алалабхърайи [ж] сесниинди гьюдюхюра. Гьаз?! Магьа [ж] сес айи вари гафар: жилир, жерд, жангар, жанг, журжур, жякьрякь (жикьрикь), миржиб, аждагьа, аржал, аржан (учIвру хямир), ижми, сужда, варж, фуж, чIиж, виж-ж-ж, баж (диал.). ГъалатI дарди ушвниан адаъбан бадали, дурар чарасуз кIваинди гъитну ккунду. Эгер [ж] сес айи ихь чIалнан гафар хъана алахьиш, газат урхурайидарикан хабар дебккуб ккун апIурача. Табасаран чIалнаъ айикьан вари имбу гафариъ айиб ихь бабан чIалнан фонетикайин башкъавал улупурайи [дж] сес ву – думу улхбаъ [дж] сесси ушвниан адапIнура ккунду! (Жабраил, Жямият, ужур, уж`вал, жара, жерге, анжагъ, аьжайиб, сижар, харжи, харижи, тажруба, нежбер, бажи, жакьв…) Гьамци саб терефнаан, алфавитдик ктукьуз (кам вая артухъ апIуз) ухьхьан даршули, тмуну терефнаан, чIалнан кIул`инди вуйи фонемйир алфавитдиъ улупуз игьтияж`вал ади гъубзра.
Словариъ гафарин гъурулуш тувбан гьамциб къайда уьбхюз фикриъ айич: сабпиб, [гг] ва [жж] сесер айи гафар дюзди ушвниан адаъбан бадали ва думу гафарин мяна фунуб вуш дюзди тяйин хьпан бадали, гьарсаб думу сесер айи гафнан гъвалахъ дидин транскрипцияра хьибди; кьюбпиб, словариъ гьацира, масдарин формайихъди сабси, глаголин асас форма вуди, -з аффикс хъайи мураднан формара тувди. Му форма глаголин асул форма вуди тувбан себебнакан, орфографияйин жюрбежюр читин месэлйирикан ва гьацира словарь дюзмиш апIбан къайдйирикан зиихъ кIваин гъапIу гергми столин сягьнайиин, РГВК-йин ва ГТРК-йин передачйириъ ва «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиъ гъабхьи интервьюйиъ дупнахьа.
Гьюрматлу ватанагьлийир! Алфавитдиъ бязи гьярфар адар дупну, ухьу ихь абйирилан гъубзнайи бабан чIал, айиб идипури, адруб тIапIри, чIур апIуз хай шулинхъа? Ваъ! Тамам урчIвцIур йисандин арайиъ цIалцIам духьнайи ихь чIалнан литературайин къайдйирра варидари сабхилди уьрхюри ва мюгькам апIури гъитну ккунду. Чан вазифйир кьадарсуз чIилли, ккуру ва зяиф шулайи, халкьдин дуланажагъдиъ эгьемият гъюблан-гъюбаз кам шулайи ва гъийин девриъ наслиан наслиз зяиф шулайи ихь бабан чIал, шагьрариъ ашра, хизан-кюлфетдиъра, чIат-чIурдиъра либхури бицIидариз улупуз, ихь гафнан устадарин эсерар урхуз, таниш дару гафарин мяна эзбер апIуз тIагъру мапIанай.
Редакцияйин терефнаан: ГъитIиккнайи месэлйирин гьякьнаан ва цIийи орфографияйин словарь дюзмиш апIбан къайдйирикан ичв фикрар фицдар вуш, макьалайиъ тувнайи гафарилан гъайри, [ж] сес айи хъана гафар ва гьацира ихь словарариз дахил духьну адру гафар алахьиш, газат урхурайидарикан телефондин гьаму нумрайиз зенг дапIну вая дидин вацапдиз дибикIну, хабар дебккуб ккун апIурача: 8 928 580 22 15.
Нирин шид ва штун кIулар (эвел)
