2021-пи йисан 12-пи апрелиъ инсан сабпи ражари аьршдиз гъитIирххъан мина 60 йис тамам шула. 1961-пи йисан 12-пи апрелиъ инсаниятдин тарихнаъ мюгькамди убчIву аку ва важиблу гьядиса гъабхьну. Тамам 60 йис улихьна Советарин Союздин летчик-космонавт Юрий Алексеевич Гагаринди инсаниятдиз хядарихьна рякъ улупну, инсанди аьршдин бушлугъар мютIюгъ апIру вахт ккебгъну.
Советарин Союз космос мютIюгъ гъапIу уьлкйирикан сабпи уьлке ву, хъа Джон Кеннедийи, Вазлиин сабпи ражари Америкайин космонавт лициди кIури, гаф тувну. 1969-пи йисан 20-пи июлиъ Вазлин ругдиин «Аполлон-11» дубсну. Дидин кьяляхъ Вазлиина 12-сан кас гъушну, хъа 1972-пи йисхъан мина я Вазлиина, ясана жара планетайиина инсан душнадар.
Юрий Гагарин аьршдиз тIирхбан кьяляхъ, СССР-риъ космосдиз дишагьли гьауз ккун гъабхьнийи. 30 йис’инакьан яш вуйи, 170 сантиметр ягълишин, 70 кило гъагъ айи дишагьлийирин арайиан Валентина Терешкова гъядягънийи. 1963-пи йисан 16-пи июндиъ Валентина Терешкова аьршдиз гъитIирхнийи. Думу дюн’яйиъ космосдиз сарна- сарди удучIву сар дишагьли гъахьну. 2000-пи йисан вари халкьарин дишагьлийирин тешкилатди Советарин Союздин Игит, летчик-космонавт Валентина Терешкова XX аьсрин Аьхю вуйи дишагьли гьисаб гъапIну.
Юрий Гагаринди «жилгъа» ккивхъанмина аьршдин бушлугъариз 550 кас гъитIирхну. Миллиардерари планетйирин арайиъ сиягьятчивал апIуз ракетйир деетура. Гьюкуматари космосдин программйириз миллиардариинди дакьатар харж апIура.
Космонавтари, хусуси бедендиз фициб тясир шулуш ахтармиш апIури, жандин ва жара шей’арин гъагъ гьарган гьавайиъ уьбхнайи йишваъ ляхин апIура. НАСА-йин астронавт Скотт Келлийиз кьюдюхюр – гъардаш ади гъахьну. Аьршди инсандин бедендиз чIуру тясир апIуруш аьгъю апIбан бадали, дугъу МКС-дин капсулариъ сад йисан вахт адапIну. Дугъан сагъламвалин аьгьвалат ахтармиш апIбан кьяляхъ мялум гъабхьиси, чан гъардшинтIан Скотт Келлийин уларин рябкъювал цIибди кьит гъабхьну, имбу улупбар вари къайдайиъ гъузну.
Инсандин иштирак’валиинди уьмриъ кечирмиш апIурайи космосдин программйир лап багьа кьиматнандар ву, фунуб гьюкуматдихьан вушра дурар кIулиз адагъуз шулдар. Гъи анжагъ думу программйир кIулиз адагъуз шлу уьлкйир Китай, Урусат ва США ву. Гьаци вушра, космосдиз 40 уьлкейиан вуйи сиягьятчйирихьан, Саудовский Аьравияйин паччагьлугъ хизандин вакилра кади, тIирхуз мумкинвал гъабхьну. Бязи сиягьятчйири чпи тIирхувалихъан пулра кмиди тувну, гьацдарикан сар кьибла Африкайиан вуйи жигьил миллионер Марк Шаттлворт ву.
Харжар лап аьхюдар вуйивализ лигну, США-йи чпин программйир дерккна. Гъи саки вари астронавтар завун аьршдиз Роскосмосди деетура. «Союздиъди» саб ражари дюн’яйилан илтIикIувализ 21 миллион долларилан 82 миллион доллариина кьимат удубчIвура.
Гьаму кьадар харжар апIуваликан фу хайир а кIури, суал арайиз гъюру. Космосдин агентствйири вари хъуркьуваларикан мялуматар туври адаршра, инсанар космосдиз тIирхуваликан яшайишдин гизаф цирклариз, военный мяна айи ляхнариз, инсандин сагъламвал уьбхювализ, смартфонар арайиз хувализ, цIин ялавнахьан дурумлу материал гьязур апIувализ ва гьацдар жарадариз хайир а.
Аьршдиъ лихурайи спутникарин кьадарнакан улхуруш, США-йин ва Китайдин кьяляхъ Урусатди шубубпи йишв дибисна.
Канадайиан вуйи миллиардер Илон Маск, США-йин ватандаш Джеф Безос ва Британияйин миллиардер Ричард Бренсон космосдиз тIирхувалин хусуси проектариин лихура. Думу дилаварчйирин компанйир аьршдиз тIирхувалин кьиматар цIиб апIбиин ва тIирхуз ккунидариз артухъ мумкинвал тувбиин лихура.
Къайд апIувал лазим вуки, сарпирди аьршдиз ихь уьлкейин вакил гъитIирхнушра, Урусатдин космонавтика вари дюн’яйин улихь хьтар – ихь уьлкейиъ кьяляхъ хъайи циркларра а. Амма ляхин жанлуди кIули гъябгъюра, багахь гележегдин йисари Урусат космосдин уьлкйирин цIарнаъ (США, Урусат, Китай) ва агентствйирин сиягьдиъ (Европайин космосдин агентство, 22 уьлке) улихь хьайидарикан саб вуди гъубзди.
Гьамциб юбилейихъди сабси ихь ватанагьли, Советарин Союздин Игит Муса Манаровра кIваин дарапIди гъитуз шулдар.
Муса Манаров сабпи ражари аьрш-диз 1987-пи йисан 21-пи декабриъ гъитIирхну ва сад йисан аьршдин «Союз ТМ-4» гимийиъ ва орбитайиин али «Мир» комплексдиъ бортинженерди лихури гъахьну. Дугъахъди сабси Владимир Титов ва Анатолий Левченко гъитIирхнийи. Учв «Мир» комплексдиъ лихурайи вахтна Муса Манаров шубуб ражари ачухъ аьршдиз удучIвну. Дугъу аьршдиъ адапIу вахт (365 сутка, 22 сяаьт, 38 дакьикьа ва 58 секунда) Гиннессдин рекордарин китабдиъ тIапIну.
Советарин Союздин Игит Владимир Титовди Муса Манаровдикан гьамци гъапну: «Муса Манаров – Дагъустандин аьдатариинди тербияламиш дапIнайи башкъа инсан ву. Жилихьан ярхла аьршдиъ гьацир бажаранлу бортинженерихъди аьхю аьшкьниинди ляхин гъапIунза. Дугъан гьюрматлували, пишекарвалин гьязурлугвали, зарафатар апIуз аьгъювали арайиз гъафи читинвалариан удучIвуз кюмек апIуйи».
