Урусатдиъ 180-тIан артухъ ерли халкьар дуланмиш шула. Культура жигьатнаан мициб девлетлувал дюн’яйин саб уьлкейиъра адар. Му халкьарикан саспидар — лап бицIи халкьар, тмундар – зат имдарди дургбан къурху айидар ву. Гьарсаб халкьдиз чан хусуси культура, аьдатар, дуланажагъ а. Дурар гележегдиъ дюрхну, шлубкьан артмиш дапIну, гъюзимбу наслихьди милли чIалнан ва литературайин ккудудубкIру кьиматлувал гьисс апIуз гъитну, дурарихьна гирами хазнйирси тувувал – гъи важиблу вазифйирикан вуди гьисаб апIуз шулу.
Ухьуз рябкъюрайиганси, аьхиримжи йисари интернетдин тясирнаккди жигьил наслин бабан чIалнахьна, литературайихьна, вари милли культурайихьна вуйи маракьлувал лап зяиф дубхьна. Гьаму гьякьикьатдиъ ихь республикайиъра милли чIаларин кьисмат фициб шулуш, пуб читин шула.
XI аьсриъ Кавказдиъ чIалнан ва тарихнан ахтармишар гъахури гъахьи аьраб аьлим Аль-Масудийи: «Дагъустандиъ фукьан чIалар аш сар АллагьдизтIан аьгъдар», — кIури, мялум гъапIну. Гъи, гьелбетда, чIалниин зегьмет зигурайи аьлимари му месэла гьял дапIна: ихь республикайиъ 32 жюрбежюр чIалар а, дурарикан 14 чпиинди урхуб-бикIуб айи литературайин чIалар, 18 – урхуб-бикIуб адрудар ву. Мурарикан 18 чIал, гьяйифки, зат имдарди дургбан гучI’вал айивализ лигну, Уьру китабдин (Красная книга) сиягьназ гъадагъна.
Ав, республикайин асас милли чIалариинди газатар, журналар чапдиан удучIвура, телевидениейиан ва радиойиан передачйир гъахура, драмайин театрар гьяракатнаъ а. Аммаки, гъийин аьгьвалатну субут апIурайиси, мурарихьан варидихьан ухьу зиихъ дупнайи учIру месэла дибдиан терг апIуз гьелелиг удукьурадар.
Ккудубшу йисан Дагъустандин госуниверситетдин филологияйин факультетдиъ, тарихнаъ сабпи ражну вуди, табасаран чIалнан группайиз студентар адрувализ лигну, думу яратмиш апIуз гъабхьундар. Дагъустандин филологияйин отделение табасаран чIалнан группа адарди гъубзну.
Мициб аьгьвалат, рябкъру гьялариан, ихь республикайиъси, вари Урусатдиъра арайиз дуфна. Думу фицикIа ужувлахъинди дигиш апIбан метлеб ади, РФ-дин мялуматарин дакьатарин, аьлакьайин ва цифрайин артмиш’валин министерствойин жягьтлувалиинди, «Гьюкуматдин милли политика уьмриз кечермиш апIувал» гьюкуматдин программайин дахилнаъди аьхиримжи йисари ихь уьлкейин меркез вуйи Москва шагьриъ хъади-хъади милли литературйирин фестивалар кIули гъахуз хъюгъна.
17-20-пи июндиъ Москвайиъ, Уьру майдандиин гьациб VI фестиваль кIули гъубшну. Душваъ иштирак хьувал узузра кьисмат гъабхьну. Юкьуд йигъандин арайиъ кIули гъубшу му серенжемдиз ихь уьлкейин жюрбежюр пIипIариан чпин милли литературйирин кьисматнахъан юкIв убгурайи варжариинди инсанар уч духьнайи. Заан гьязурлугвал ади тешкил дапIнайи аьхю программайин дахилнаъди китабарин выставкйир, жюрбежюр темйириан дискуссйир, лекцйир, милли чIалариан мастер-классар, китабарин презентацйир, яратмиш’валин гюрюшар, бицIидариз вуйи тамаши апIбан серенжемар, концертар кIули гъухнийи.
«Махлукьатлу хабрарин дакьатар – милли литературайин авторариз майднар» кIуру темайиан дискуссия уьлкейин милли чIалар уьрхбан ва гележегдиъ артмиш апIбан месэлайиз бахш дапIнайи. РАН-дин чIал ахтармиш апIбан илимдин институтдин илмин гъуллугъчи, лингвист Карина Шейферди къайд гъапIганси, гъи милли чIалар дургуз гъидритбан бадали, юкьуб мумкинвал жанлуди ишлетмиш дапIну ккунду: хизан, мектебариъ бабан чIалниинди дарсар кивувал, милли чIалариинди вуйи махлукьатлу хабрарин дакьатар ва, гьелбетда, китабар чапдиан адагъувал. Гьамрарин кьувват гележегдиъ зяиф хьуз гъидритиш, милли чIалари чпин уьмур давам апIиди кIури, умуд кивуз шулу.
